Namangan davlat universiteti ijtimoiy-iqtisodiy fakulteti


Evrova mamlakatlarida xavoliv sotsializm haaidaei ta ’limotlar


Download 5.04 Mb.
Pdf ko'rish
bet43/113
Sana14.11.2023
Hajmi5.04 Mb.
#1772523
1   ...   39   40   41   42   43   44   45   46   ...   113
Bog'liq
Qozoqov S, shaxs va jamiyat. pdf (1)

3. Evrova mamlakatlarida xavoliv sotsializm haaidaei ta ’limotlar
X V I-X V II asrlarda Evropa m am lakatlaridagi ijtimoiy fikrlar tarkibida 
jam iyatning kelajagi to ’g ’risidagi sotsialistik qarashlar ham vujudga keldi. Sotsial- 
utopistlar nom ini olgan m azkur y o ’naiish vakillari davlat, hokim iyat, huquq 
m uam m olariga 
o ’tm ishdagi 
ozchilikning 
irodasini 
ifodalovchi 
boshqarish 
shakllarini tugatib, m oddiy tengsizlikka chek q o ’ygan va xususiy m ulkka barham
berib, um um iy m ulkchilikka asoslangan jam iyatning siyosiy-yuridik sohalari 
qanday b o ’lishi kerak, degan m asalalar sababli e ’tibor qaratdilar.
Past tabaqa vakillarining asrlar m obaynida ijtimoiy adolatga intilishining 
aksi sifatida qaror topgan ana shu harakat tarkibida bir-biridan farqlanuvchi turli- 
tum an qarashlar vujudga keldi. U lam ing ba'zilari kelgusi jam iyat amal qilishining 
asosiy tam oyili sifatida tafakkurni, boshqalari - erkinlikni, uchinchilari - tenglikni 
va hokazolarni ilgari surardilar.
T o m a s M o r 
(1478-1535) ingliz gum anisti, "Utopiya" asarining m uallifi, 
xayoliy sotsializm sarchashm alaridan biri. U parlam ent a ’zosi sifatida qirol G enrix 
VIII ning m oliyaviy kirdikorlariga, uning zulm korligiga qarshi chiqadi va bu 
harakati bilan London m ayda burjuaziyasi o ’rtasida hurm at qozonadi. U G enrix 
VIII ning katsleri sifatida qirolning reform atorlik intilishlariga qarshilik qilgani 
uchun qatl qilinadi.
"U topiya" asarida u o ’z davrining ijtimoiy va siyosiy masalalari haqida fikr 
yuritadi. Bu asar dialog shaklida yozilgan b o ’lib, unda rasmiy siyosiy qarashlam i 
yoqlash va ularni inkor qilish o ’z aksini topadi. A sarning birinchi qism ida A ngliya 
ijtim oiy hayoti tanqid qilinadi, ikkinchi qism ida esa xayoliy U topiya orolidagi 
ja m iy a t va hayot haqida gapiriladi.
62


Angliya voqeligida shafqatsizliklar bilan sodir bo'lgan kapitalning dastlabki 
lo'planishini tanqid ostiga olgan Mor ularning sababchisi xususiy mulk ekanligida, 
hnyotni xuddi Utopiya oroligidagidek tashkil qilish uchun ijtimoiy mulkchilikka 
o ’tish kerakligini ta ’kidlaydi. Bunda ijtimoiy mulkchilik, yuqori darajada tashkil 
qilingan ishlab chiqarish, boshqaruvning m aqsadga muvofiqligi natijasida ijtimoiy 
boyliklarni adolatli va baravar taqsim lanishiga erishilgan. Barcha kishilarning 
huquqlari teng va ular m ehnat qilishlari kerak.
U ana shu jam iyatni m a’rifatli podshoh yordam ida yaqin kelajakda amalga 
oshirish mumkin, deb hisoblaydi. Xuddi ana shu holat m azkur dunyoqarashning 
xayoliy b o ’lib qolganligini belgilab berdi.
U ning fikricha, jam iyat - boylarning fitnasi natijasidir. Davlat esa - ulam ing 
oddiy qurolidir. Undan boylar xalqni itoatda tutib turish, o ’zlarining g ’arazli 
maqsadlarini him oya qilish uchun foydalanadilar. Ular aldov, kuch va ayyorlik 
bilan kam bag’allarni o ’zlariga bo ’ysundiradilar. Bu narsalam i ular qonun 
yordam ida, hokim iyatning buyrug’i, davlatning irodasi sifatida va davlat nomidan 
am alga oshiradilar.
U topiya orolida xususiy mulk y o 'q . Er - ijtimoiy mulkdir. Ishlab chiqarilgan 
barcha m ahsulot jam iyatniki. Ularni esa biror bir narsa ishlab chiqarishga 
ixtisoslashgan hunarm and-oilalar ishlab chiqaradi. Ish kuni 6 soatdan iborat. 
Barcha ishlaydi.
Utopiyada muhtojlik nimaligini hech kim bilmaydi. Bunga esa o ’ziga xos 
y o ’l bilan erishiladi. Birinchidan, barcha erkak va ayollar majburiy ravishga 
m ehnatga jalb qilinadi. Ikkinchidan, ehtiyojlam ing eng minimal darajaga 
qisqartirilishiga erishiladi, y a ’ni har qanday dabdababozlik, taqinchoqlar, ortiqcha 
kiyim -kechak, uy-joy va ovqatlanishga chek q o ’yilgan.
Shuni ta'kidl&sh kerakki, Utopiyada qullar ham mavjud. M orning fikricha 
m azkur orol odam lari uchun eng iflos ishlarni bajarish uyat, shuning uchun 
qassoblik, turli-tum an chiqindilarni chiqarish kabi ishlar qullar zimmasiga 
yuklatilgan. Bunday ishlarni bajarishga ko ’ngillilar deyarli bo’lmaganligi sababli 
qullarga ehtiyoj tu g ’ilgan. Harbiy asirlar, jazoni o ’tayotgan jinoyatchilar, boshqa 
davlatlarda o ’limga hukm qilingan, ammo o ’topiyaliklar tomonidan sotib olingan 
kishilar qullar hisoblanishadi. Q ullik avloddan avlodga o ’tmaydi, ularning 
farzandlari - ozod odam lardir. Ularning o ’zlari ham qullikdan ozod b o ’lish 
im koniyatlariga ega.
M orning Utopiya davlati federativmi yoki unitarligi unchalik aniq aks 
ettirilm agan. Ammo unda boqaruv tizimi aniq ifodalangan: har 30 oila filarx deb 
ataluvchi boshqaruvchini saylaydi, 10 filarx esa bitta protofilarxni 
saylaydi. 
M axsus y ig ’ilishda filarxlarning barchasi yopiq ovoz berish yo ’li bilan davlat 
boshlig’ini (p rin sep sn i) saylashadi, u umrbod saylanadi. Ammo u zulmkorlikka 
intilsa, uni bo ’shatadilar. Q olgan m ansabdorlar esa tajribali kishilar bo ’lib, har yili 
saylanadilar. M uhim ishlar prinseps, senat va xalq vakillari bilan birgalikda 
echiladi. Bunday m uhim ishlar jum lasiga m a'm uriyat ishlari, xo’jalik rejalari, 
ijtimoiy om borlardan ishlab chiqarilgan m ahsulotlami tarqatishni hisobga olish va 
hisobot ishlari va boshqalar kiradi.
63



Download 5.04 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   39   40   41   42   43   44   45   46   ...   113




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling