Namangan davlat universiteti n. N. Azizov, M. U. Rahmonov psixologiya va sport psixologiyasi

6.2. 
Murabbiyning professional muhim fazilatlari 
Murabbiyning mahorati ko‗p jihatdan uning ishtirokchilar bilan muloqotiga 
o‗ziga xoslik beradigan, turli ko‗nikmalarni o‗zlashtirish tezligi va darajasini 
belgilaydigan fazilatlari bilan belgilanadi. 

---

Murabbiyning barcha professional muhim fazilatlarini quyidagi guruhlarga 
bo‗lish mumkin: 

dunyoqarash, 

ahloqiy, 

kommunikativ (shu jumladan pedagogik takt), 

irodali, 

intellektual, shu jumladan pertseptiv, diqqat (diqqat sifatlari), mnemonik 
(xotira sifatlari), 

vosita (psixomotor). 
Murabbiyning dunyoqarashi uning barcha pedagogik faoliyatini o‗z xalqiga, 
davlatiga xizmat sifatida rag‘batlantiradi, faol hayotiy pozitsiyaga jalb etilganlarni 
tarbiyalash uchun mustahkam zamin yaratadi. 
Murabbiyning ijtimoiy dunyoqarashining in‘ikosi har bir o‗quvchining 
jamiyatning faol a‘zosi sifatida kelajagi uchun mas‘uliyat hissi, butun jamiyat 
taqdiri uchun mas‘uliyat kabi fazilatlardir. 
Vatanparvarlikni tarbiyalayotgan murabbiyning o‗zi ham vatanparvar bo‗lishi 
kerak. Murabbiyning vatanparvarligi mamlakatimiz sportchilarining xalqaro 
maydonlarda erishayotgan yutuqlari bilan ham, mamlakatda ilm-fan, adabiyot, 
san‘at, ommaviy jismoniy tarbiyani rivojlantirish yo‗lidagi yutuqlari bilan 
faxrlanishda ham namoyon bo‗lishi kerak. Shu bilan birga, u internatsionalist 
bo‗lishi, xalqlar do‗stligi tarafdori bo‗lishi, sportni barcha mamlakatlar xalqlari 
o‗rtasida tinchlik va o‗zaro hamjihatlikni mustahkamlash vositasi deb bilishi kerak. 
Axloqiy fazilatlar xulq-atvorda, odob-axloqda namoyon bo‗ladi. Axloq yoki 
axloq - inson xatti-harakatlarini tartibga solish funktsiyasini bajaradigan ijtimoiy 
ong shakli. 
Murabbiy butun bir qator axloqiy fazilatlarga ega bo‗lishi kerak: 
insonparvarlik, xushmuomalalik, halollik, talabchanlik, nekbinlik va boshqalar, 
chunki o‗quvchilarning axloqiy tarbiyasi nafaqat pastki ta‘sir qilishning og‘zaki 
shakliga, balki eng avvalo shaxsiy fazilatlarga asoslanishi kerak. misol. Buning 
ajablanarli joyi yo‗q K.D. Ushinskiy shunday deb yozgan edi: "Tarbiyachi 

---

shaxsining yosh qalbga ta‘siri - bu tarbiyaviy kuch, uni na darsliklar, na axloqiy 
iboralar, na jazo va mukofotlar tizimi bilan almashtirib bo‗lmaydi". Shuning uchun 
o‗qituvchilar orasida shaxsiy namuna eng yaxshi va‘zdir, degan fikr o‗zini oqlaydi. 
Murabbiy doimiy ravishda o‗zini nazorat qilishi, o‗ziga yuqori talablar qo‗yishi, 
murabbiy-o‗qituvchining 
ixtisosligi 
to‗g‘ri 
xulq-atvorli 
shaxs 
ekanligini 
unutmasligi kerak. 
Bolalarda taqlid qilish tendentsiyasi kuchli rivojlanganligi sababli murabbiy 
uchun ularning xatti-harakatlarini doimiy nazorat qilish zarur, va yosh 
sportchilarda bu ongsiz xarakterga ega: maktab o‗quvchilari har doim ham ijobiy 
bo‗lmagan tashqi ko‗rinishlarni va xulq-atvorni nusxalashadi. 
O‗smirlar va yoshi ulug‘ sportchilar ongli ravishda o‗z yoshi kattalarining, 
jumladan, murabbiylarning xatti-harakatlari va harakatlariga taqlid qiladilar, lekin 
ba‘zan ular bu xatti-harakati qanchalik axloqiy ekanligini o‗ylamaydilar, nafaqat 
nufuzli murabbiyning yaxshi odatlarini, balki yomon odatlarini ham beixtiyor 
ko‗chirib oladilar. Xuddi shu holatda, agar talabada tanqidiylik etarlicha 
rivojlangan bo‗lsa va murabbiydagi yomonni yaxshidan ajrata olsa, uning so‗zlari 
uning harakatlaridan ajralib chiqsa, o‗qituvchi talaba oldida obro‗sini yo‗qotishi 
mumkin. Misol uchun, agar murabbiy sigaret cheksa, u bolalarni chekish o‗z 
sog‘lig‘i 
va 
boshqalarning 
sog‘lig‘iga 
zarar 
etkazishi, 
chekish 
sport 
ko‗rsatkichlarini pasaytiradi, deb ishontirishi mumkin emas. 
Ishtirokchilar o‗rtasida mehnatga hurmatli munosabatni tarbiyalagan holda, 
o‗z vazifalariga beparvo munosabatda bo‗lish mumkin emas: darsga kechikish, 
yig‘ilmagan holda kelish, oldindan rejalashtirilgan tadbirlarni bekor qilish. Ishga 
bo‗lgan ishtiyoq ishtirokchilarga uzatiladi. Murabbiy misolidan foydalanib, ular 
mehnat inson hayotidagi asosiy qadriyatlardan biri ekanligini, u nafaqat ishchining 
o‗ziga, balki uning atrofidagilarga ham quvonch keltirishini tushunishni 
boshlaydilar. Murabbiy faqat shaxsiy misol bilan bolalarga o‗z kasbini yuqtirishi 
mumkin. 
Shu munosabat bilan murabbiyning muhim axloqiy sifati pedagogik 
optimizmdir. Bu murabbiyning mehribonligi, sezgirligi, uning xushchaqchaqligi va 

---

xushmuomalaligi, xushchaqchaqligi, hazil tuyg‘usi, talabalarga bo‗lgan ishonchi, 
ularning maqsadlariga erishishiga ishonish, hatto bu o‗quvchilar yomon 
o‗zlashtirishlari va xatti-harakatlarida og‘ishlar bo‗lsa ham, murabbiy 
o‗quvchilarni ularning tuzatishlariga ishontiradi. 
Bolalarga emotsional ijobiy munosabat, ochiq xayrixohlik, yaxshilikni 
ko‗rishga intilish o‗quvchilarni murabbiy bilan muloqot qilishga undaydi, ularni 
ochiq, tashabbuskor qiladi, jamoada do‗stona muhit yaratadi. Hissiy jihatdan 
muvozanatsiz murabbiy - ba‘zida talabalarga nisbatan shubhali va salbiy, ba‘zida 
sentimental va asossiz ravishda talabalarni rag‘batlantiradigan - guruh 
asabiylashadi, bir-birlari bilan munosabatlari notekis. 
Ma‘lum bo‗lishicha, deyarli barcha sportchilar murabbiyning kayfiyatini 
ko‗taradi va ularning ko‗pchiligiga murabbiyning kayfiyati yaxshi bo‗lsa, bu 
kayfiyat ijobiy, yomon kayfiyatda esa salbiy ta‘sir qiladi. Murabbiyning kayfiyati 
yaxshi bo‗lsa, o‗quvchilar muvaffaqiyatsizliklarga chidashlari osonroq bo‗ladi, 
qiyinni hazm qilish osonroq bo‗ladi, dars zerikarli ko‗rinmaydi, o‗quvchilar 
kamroq charchaydi. Murabbiyning kayfiyati yomon bo‗lsa, hamma narsa 
o‗quvchilarning qo‗lidan tushadi, ularda o‗zlariga ishonch, darsga qiziqish 
yo‗qoladi. Buning ajablanarli joyi yo‗q A.S. Makarenko jamoada doimo quvnoq, 
quvnoq kayfiyat hukm surishiga katta ahamiyat berdi. 
Biroq, pedagogik optimizmni muvaffaqiyatsizliklar oldida qayg‘uning 
yo‗qligi deb tushunmaslik kerak. Ishdan umidsizlik, vaqtinchalik norozilik 
tabiiydir va o‗qituvchining mehnatga rasmiy emas, samimiy munosabatidan dalolat 
beradi. Lekin ular doimo yakuniy muvaffaqiyatga ishonch bilan birga bo‗lishi, 
murabbiyni yangi kuch bilan boshi berk ko‗chadan chiqish yo‗lini izlashga undashi 
kerak. 
Murabbiyning muhim fazilatlaridan biri bu haqiqatdir. Talabalar ular bilan 
muloqot qilayotgan murabbiyning niyatlari va his-tuyg‘ularining samimiyligiga 
ishonch hosil qilishlari kerak. Agar shogird murabbiy u bilan tarbiyaviy o‗yin 
o‗ynayotganini, gaplarida yolg‘on, dovdirash borligini sezsa, u mantiqan uni 
aldamoqchi, degan qarorga keladi va murabbiyning so‗zi va harakatlariga ishonchi 

---

yo‗qoladi. Muloqot jarayoni rasmiylashadi yoki butunlay to‗xtaydi. Murabbiy va 
shogird o‗rtasida ishonchsizlik to‗sig‘i mavjud. 
Murabbiyning yetakchi axloqiy fazilatlaridan biri bu insonparvarlik bo‗lib, u 
murabbiyning umuman odamlarga, xususan, o‗quvchilarga munosabatini 
ifodalaydi. Bu insonni yer yuzidagi eng oliy qadriyat sifatida tan olishdir. 
Gumanizmning bolalar uchun shirin hayrat, kechirimlilik va beparvolik bilan hech 
qanday umumiyligi yo‗q, masalan, ba‘zi ota-onalarning nazarida bolalarga bo‗lgan 
muhabbat ramzi. Murabbiyning insoniy munosabati shogirdning shaxsiga qiziqish, 
unga hamdardlik ko‗rsatish, kerak bo‗lganda (qiyin hayotiy vaziyatlarda), maslahat 
va ish bilan yordam berish, shogirdning xizmatlarini e‘tirof etishda ifodalanadi. 
talabaning kamolotiga va shaxs sifatida shakllanishiga talabchanlikda. Murabbiyda 
bu insonparvarlik ko‗rinishlarini ko‗rgan shogirdlar unga ham xuddi shunday 
munosabatda bo‗lishga harakat qiladilar. Demak, murabbiyning insonparvarligi 
o‗quvchilarda insonparvarlik tarbiyasiga xizmat qiladi.