Nashrga tayyorlash markazi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

8.5- rasm. Chakana savdo vositachilari 
turlari.
164

---

3. 
Sotuvchiga raqobatchi yoki so.tish kanalidagi hamkor 
emas, balki vositachi-mijoz sifatida qarash. Savdo marketingining 
asl mohiyati mana shundan iborat.
Savdo marketingi marketing usulini yagona mijozlar sifatida 
qaraladigan sotuvchilarga nisbatan qo‘ llashdan iboratdir. Savdo 
marketingi to‘rt asosiy bosqichni o ‘ z ichiga oladi:
— ehtiyojlami tahlil qilish: sotuvchilarning ish shaklini va ular- 
ning istaklarini tushunish;
— sotuvchilarni segmentlash yoxud ehtiyojlari yoki istaklari 
bir xil bo'lgan sotuvchilarni ajratib olish;
— ishlab chiqarish uchun ustuvor maqsadli segmentni tan­
lash;
— maqsadli segmentga (segmentlarga) moslashtirilgan takli- 
flarni ishlab chiqish.
Chakana savdo firmalarining turlari 4 ta mezon bilan farq qila­
di:
1. D o ‘konning jihozlari.
2. Mijozga xizmat ko‘rsatish darajasi.
3. Tovar assortimenti.
4. Savdoda xizmat ko‘rsatish xarakteri.
Bulaming chizmasi quyida berilgan (8.5- rasm).
Bog'liq b o ‘lmagan d o‘konlar, odatda, bir kishi mulkchiligida 
b o ‘ ladi. Bu qoidaga ko'ra kichik d o ‘ konlar b o ‘ lib, xizmat 
ko‘rsatishning yuqori darajasi bilan farqlanadi, hamda savdo ma- 
salalarini xo‘jayinning o ‘zi hal qiladi.
Korporativ tarmoq o ‘z ichiga katta d o‘konlar sonini oladi, 
mulkdor b o ‘lib bitta firma xizmat qiladi. Chakana savdo tashkilo- 
tining bu turini afzalligi yirik partiya tovarlariga buyurtma berish 
imkoniyati orqali transport xarajatlarini iqtisod qilish va soni 
b o ‘yicha chegirtma olish, tashkil etishning yuqori darajasi, so- 
tishni rag‘batlantirish va bashorat qilish imkoniyati, tovar zaxi- 
ralari va narxlarini boshqarish.
Iste’mol kooperativi — bu chakana savdo d o‘konlari b o ‘lib, 
uni iste’molchilaming o ‘zi boshqaradi (ko‘proq oziq-ovqat bo- 
zoridir).
Savdo kooperativlari — bu bog'liq b o ‘ lmagan d o ‘konlar 
tarmog'i b o ‘lib, odatda, bitta ta’minotchining o ‘ zidan xarid qiladi. 
Uning afzalligi xaridor ko‘ z o'ngida yirik savdo tarmog‘i imijini 
yaratish (past narxlari bilan jalb etuvchi).
Xizmat ko'rsatish darajasi sotayotgan tovar turiga bog‘ liq.
165

---

Kundalik talabdagi tovarlar uchun o ‘z -o ‘ziga xizmat ko‘rsatish, 
awaldan tanlov tovarlari uchun chegaralangan xizmat ko‘ r- 
satish, yuqori tovarlarga to‘liq xizmat ko‘ rsatiladi, bu o ‘ z ichiga 
xaridorga yordam sifatida axtarishni, solishtirishni, tanlashni, 
turli savollar bilan maslahat berishni oladi.
Savdoning ilg‘ or usullaridan biri savdo avtomatlari orqali sav­
do qilish hisoblanadi. Savdo avtomatlari savdoning ijtimoiy-iqti- 
sodiy samaradorligini ta’ minlashda muhim o ‘ rin tutadi, ya’ ni 
savdoda iste’mol xarajatlarini kamaytirish, iste’molchi hukmron 
b o ‘lgan sharoitda muhim ahamiyatga egadir. Hozirgi sharoitda za- 
monaviy dizaynga ega boigan savdo avtomatlaridan foydalanish 
muhim masala hisoblanadi.
Xorijiy mamlakatlarda tovarlarni sotishda qo'llanayotgan quyi- 
dagi ilg‘or usullardan mamlakatimiz savdo korxonalari va tashkil- 
otlarida foydalanish mumkin:
• chakana savdo korxonalarining namoyish zalida tushirilgan 
narxlarda kataloglar b o ‘yicha nooziq-ovqat mahsulotlarini sotish;
• shahar markazida joylashgan va kichik savdo maydoniga, 
qat’iy interyer, uncha ko‘p b o ‘lmagan xodimlarga ega b o ‘lgan 
chakana savdo korxonalarida narxi tushirilgan cheklangan assorti- 
mentdagi tovarlar bilan savdo qismi;
• „qulay do‘konlar“ , cheklangan assortimentdagi tovarlarni, 
asosan, yangi oziq-ovqat mahsulotlari bilan savdo qiluvchi hamda 
xaridorlarga butun kun mobaynida xizmat ko‘rsatadigan savdo 
korxonalarida sotish.
Xorijiy mamlakatlar savdo korxonalarida tovarlarni sotishda 
qo‘ llanilayotgan ilg‘or usullaming muvaffaqiyatini ta’ minlovchi 
yollar xaridorga yanada ko£proq turli xil xizmatlami ko‘rsatish va 
tovarlarga b o ‘lgan narxni tushirish b o ‘lib hisoblanadi. Bulardan 
savdo korxonalarida foydalanish maqsadga muvofiqdir.
8.5. Interaktiv yoki bevosita marketing
К о‘rib o ‘tganimizdek, vositachisiz bevosita savdo sanoat bo- 
zorlari uchun odatiy hoi bo‘ lib, bu yerda potensial mijozlarning 
soni kam bo‘ladi va ular oson topiladi, tovarlar esa murakkab 
b o ‘lib, ko‘ pincha maxsus buyurtma bo‘yicha yetkazib beriladi va 
narxi yuqori b o ‘ladi. Shunisi qiziqki, so‘ nggi yillarda sotishning 
bu usuli eng kutilmagan joylarda: iste’mol tovarlari va xizmatlari 
bozorlarida paydo b o ‘lmoqda. Buni, awalo, telemarketing, radio 
va televideniya kabi teskari aloqali yangi kommunikatsiya vositalari
166

---

hamda buyurtmalarni qabul qilishning elektron vositalarining 
rivojlanishi bilan izohlash mumkin.
Bevosita marketing uyushmasi bevosita marketingga shunday 
ta’rif beradi: