Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti pedagogika va psixologiya fakulteti ommaviy axborot vositalarining ijtimoiy tarbiyaga ta’siri

3. Bugungi kunda turli ommaviy axborot vositalarida televidenie ko‘rsatuvlari, ijtimoiy tarmoqlardagi sahifalarda, gazetalar
Ommaviy axborot vositalarining zamonaviy jamiyatdagi o‘rni ularning hozirgi voqea va jarayonlarga tezkor munosabatda bo‘lishi va ularni efirga uzatish qobiliyati bilan belgilanadi. Qisqa vaqt ichida jamiyat barcha ommaviy axborot vositalari sodir bo‘layotgan voqealarga bir xil baho beradigan holatdan turli ommaviy axborot vositalarida bir xil haqiqatga qarama-qarshi qutbli baho berishgacha bo‘lgan tez yo‘lni bosib o‘tdi. Bugungi kunda turli ommaviy axborot vositalarida (televidenie ko‘rsatuvlari, ijtimoiy tarmoqlardagi sahifalarda, gazetalar va boshqalar) qandaydir "psixotrop qurol" ko‘pincha tilga olinadi, go‘yoki bu qurol sirli kuchlar tomonidan jamiyatga ta’sir qilish uchun foydalaniladi. Ammo, aslida, bu qurol dunyodagi eng qadimiy qurollardan hisoblanadi, uning nomi axborot ta’siridir. Ommaviy axborot vositalarini rivojlantirish jarayonida jamiyatga axborotni joriy etishning o‘ziga xos usullari ishlab chiqilmoqda: dezinformatsiya, aldash va niqoblash usuli; sukunat; ayyor statistika; "namunaviy so‘rovlar"; tushunchalarni almashtirish; ona tilini yo‘q qilish; mubolag‘a (pashshadan fil yasash); "umumiy fikr"ga taqlid qilish; hodisalar va jarayonlarga bilvosita bosim va boshqalar. Ayniqsa ijtimoiy tarmoqlarda axborot tarqatish juda oson bo‘lib bormoqda. Biror jamiyatga biror axborotni singdirish uchun shu jamiyatdagi ommabop OAVlarni va ijtimoiy tarmoq sahifalarini yollash kifoya qilmoqda. Xorijiy so‘zlar, iboralar, maqollar, qadriyatlar, turmush tarzi elementlari kundalik hayotga intruziv tarzda kiritilmoqdi, chet el tovarlari reklamasidan foydalaniladi, begona mezonlar va stereotiplar qo‘llaniladi. Bu jarayonning ilhomlantiruvchilari, mijozlari yaxshi tushunib turibdiki, til va madaniyatni yo‘q qilsangiz, millatni, xalqni o‘ldirasiz. Bugungi kunda televidenieda rivojlanayotgan, ma’rifiy va intellektual dasturlarning etishmasligi yoki mavjudlarini ham kerak auditoriyalarga etib bormayotganligini aytish mumkin. Deyarli barcha dasturlar: sport, musiqa, adabiyot, san’at haqida O‘zbekiston televideniesida "biznes"ga aylandi. Milliy madaniyatimizda xos bo‘lmagan odatlar, buyumlar, barcha narsalar doimiy ravishda reklama qilinadi. Ushbu turdagi reklama axborot kanallariga ega bo‘lganlarning mafkurasi, dunyoqarashi, qadriyatlarini ta’sir etishdir. Asosiy e’tibor o‘z dunyoqarashi, e’tiqodi, mezonlari, axloqiy va estetik me’yorlari etarlicha barqaror bo‘lmagan yoshlarga qaratiladi. Ijtimoiy tarmoqda shakllangan virtual haqiqat to‘g‘ridan-to‘g‘ri inson faoliyatining ma’naviy tarkibiy qismiga asoslanadi, bu esa xayolotni, hayotiy haqiqatlardan uzoqlashishini kuchaytiradi. YOshlar ijtimoiy tarmoqlardagi axborotlardan ilhomlanishadi, ularga taqlid qilishadi, ulardek kiyinishga, ulardek bo‘lishga harakat qilishadi. SHu sababli ham OAVlardagi, yoki ijtimoiy tarmoqlardagi axborotlarning yoshlarga ta’sirining ahamiyati juda katta. YOshlarni axborotlarni to‘g‘ri tahlil qila oladigan, to‘g‘ri xulosa chiqara oladigan, kerakli yoki keraksiz axborotlarni ajrata oladigan, vatanparvar yoshlarni tarbiyalashning ahamiyati hozirga kelib yana ham oshib bormoqda. CHunki insonning axborot bazasi uning psixologiyasi, aqliy va amaliy faoliyatining asosidir. Qadimgi davrlardan bir mashhur fikr mavjud "Kimki ma’lumotga ega bo‘lsa, u dunyoning egasidir", deyiladi Bugungi kunda uni quyidagicha ifodalash mumkin: "Ommaviy axborot vositalari kimga tegishli bo‘lsa, u jamoatchilik fikrini boshqaradi".
Bugungi kunda dunyo taqdirini ommaviy axborot vositalarisiz tasavvur qilib bo‘lmaydi, chunki ular shaxsni iqtisodiy, madaniy, siyosiy, ijtimoiy qadriyatlar bilan tanishtirishni ta’minlaydi. Ommaviy axborot vositalari faoliyatining natijasi jamiyat hayotning eng xilma-xil masalalaridan keng xabardor bo‘lishidir. Ommaviy axborot vositalari asosiy ijtimoiy institutlardan biri bo‘lib, hozirda u ilgari boshqa ijtimoiy institutlar (diniy, nikoh, siyosiy, iqtisodiy, ta’lim) tomonidan bajarilgan funktsiyalarning aksariyat qismlari o‘rnida foydalanilmoqda. Ommaviy axborot vositalari jamiyat hayotidagi barcha jarayonlarni kuzatadigan oynadir. Biroq, bu oynada obektlar tanlab ko‘rsatiladi va aks ettirishga loyiq bo‘lgan narsa tomoshabinlarga ko‘rsatiladi. Ommaviy axborot vositalari ma’lumotni qanday bo‘lsa shunday shaklda emas, balki voqealarga bo‘lgan mualliflik nuqtai nazarni taqdim etadi. OAV ma’lumotlari ham faktlarni, ham ushbu faktlarni baholashni o‘z ichiga oladi, ularni auditoriya qabul qilishi yoki qabul qilmasligi mumkin, lekin har qanday holatda ham (hisobga olingan holda) auditoriyaning nuqtai nazari shakllanadi. Ommaviy axborot vositalari jamoatchilik fikrini shakllantiradi va ularning bu masalaga qanchalik mas’uliyat bilan yondashishi ularning qanday "shakllantirish"iga bog‘liq. Subektiv talqin bilan OAV xalqni inqilobga ko‘tarishi mumkin, yoki ular -konstruktiv ishga ko‘tarishlari mumkin. Ommaviy axborot vositalari haqiqiy kuch, aql va yuraklarni boshqarishning haqiqiy yo‘lidir. Bugungi kunda ommaviy axborot vositalari deyarli butunlay mamlakatni nazorat qiladi, saylovlar, siyosiy va moliyaviy inqirozlar taqdirini hal qiladi.
Ommaviy axborot vositalari Mamlakatimizda istiqlolning ilk yillaridan demokratik huquqiy davlat qurish va kuchli fuqarolik jamiyatini barpo etish yo‘lida keng ko‘lamli islohotlar amalga oshirilmoqda. Jumladan, axborot va so‘z erkinligini ta’minlash, ushbu sohani liberallashtirish O‘zbekistonda demokratik, huquqiy davlat va kuchli fuqarolik jamiyatini barpo etishning muhim ustuvor yo‘nalishi sifatida belgilandi. 1991 yili O‘zbekistonda 395 ta OAV faoliyat yuritgan bo‘lsa, bugun ularning soni 1437 taga etdi. Ayni vaqtda, mavjud nodavlat bosma OAV jami bosma OAVning 62,7 foizini tashkil etmoqda. 1990 yilda 9 nashriyot bor edi, bugun ularning umumiy soni 112 ta. YAratilayotgan imkoniyatlar tufayli matbaa korxonalarining soni ham yil sayin ortib bormoqda: 1990-2016 yillardagi bosmaxonalar soni 149 tadan 1719 taga etdi. Ommaviy axborot vositalari 2015 yilda “O‘zbekistonda Internet jurnalistikasini rivojlantirishning dolzarb masalalari” mavzusida respublika konferentsiyasi o‘tkazilgani ayni muddao bo‘ldi. Buning natijasida fond yuqori malakali jurnalist, tahlilchi va sharhlovchilar tayyorlash, nufuzli xalqaro media kompaniyalar, xorijiy hamkasblar bilan samarali ijodiy aloqalar o‘rnatish, yosh mutaxassislarning kasb mahorati va tajribasini oshirish borasida izchil ishlarni amalga oshirdi.’zi OAV oldiga fikrlar xilmaxilligi, mamlakatimiz va xorijda ro‘y berayotgan voqea-hodisalarni hisobga olgan holda, xalqimiz tomonidan amalga oshirilayotgan islohotlarning ochiq va oshkoraligini yanada to‘liq ta’minlash, O‘zbekistonda hayotga tatbiq etilayotgan tashqi hamda ichki siyosatni yanada faol yoritish vazifasini qo‘ymoqda. Buning uchun mamlakatimizda barcha shart-sharoit yaratilgan. Bunday keng imkoniyatlarga ega bo‘lgan va fuqarolik jamiyatining muhim institutlaridan biri hisoblangan O‘zbekiston ommaviy axborot vositalari bugungi kunda jamoatchilik fikrini ifoda etadigan, hayotimizning barcha jabhalarini yanada demokratlashtirish yo‘lida harakatga keltiruvchi kuch bo‘lishi , Ommaviy axborot vositalari Bugungi kunda ommaviy axborot vositalari uchun turli imtiyozlar belgilashga qaratilgan qonunchilik tobora takomillashtirilmoqda. Xususan, 2011 yil 30 dekabrda qabul qilingan “Ommaviy axborot vositalarini yanada rivojlantirish uchun qo‘shimcha soliq imtiyozlari va afzalliklari berish to‘g‘risida”gi qaror buning yorqin isbotidir. Mazkur qaror axborot sohasida fuqarolarning huquq va erkinliklarini ta’minlash bo‘yicha OAV imkoniyatini kengaytirib, iqtisodiy asoslarini mustahkamlamoqda. Zero, iqtisodiy erkin, baquvvat va mustaqil ommaviy axborot vositalari jamoatchilikka tahliliy, tezkor va xolis ma’lumot etkazib berish imkoniga ega. YUNISEF bilan hamkorlikda ona va bola salomatligini muhofaza qilish borasida amalga oshirilayotgan ijtimoiy ahamiyatga molik dasturlar omtimizning har bir fuqarosi Vatanimiz taqdiri uchun o‘z mas’ulligini his etgan holda elyurtimizning yanada ravnaq topishiga hissasini qo‘shishga intilishiga ko‘maklashishi lozim. Og‘zaki nutq: Mavzuga oid matnni o‘qib tushunish. Matndagi termin va iboralarning ma’nosini izohlash. Matnga munosabat bildirib so‘zlash. Mavzu bo‘yicha bahs-munozarada ishtirok etish. YOzma nutq: Ommaviy axborot vositalarining faoliyati haqida fikr bildirish. Teleko‘rsatuvlar va radioeshittirishlar, gazeta va jurnallardagi materiallar, reklama matnlarini tahlil qilish. “XXI asrda axborotning o‘rni” mavzusida esse yozish. Publitsistik uslub va uning xususiyatlari. Publisistika (lat. «xalq, omma») davrning eng muhim, dolzarb masalalarini o`quvchilarga, tinglovchilarga, tomoshabinlarga gazeta-jurnal, radio, televidenie orqali etkazish, ommani jonlantirish, kishilarning ongiga atrofda sodir bo`layotgan voqealarni singdirish, ularning ijtimoiy qarashlarini shakllantirish uchun xizmat qiladi. Ommaviy axborot vositalarida (gazeta-jurnal, radio, televidenie), Oliy majlis yig`inlarida, turli xil anjumanlarda qo`llaniladigan nutq uslubi publitsistik uslub sanaladi. Publitsistik uslub ikki xil shaklda namoyon bo`ladi: 1) yozma shakl; 2) og`zaki shakl; Ijtimoiysiyosiy masalalarga bag`ishlangan bosh maqolalar, feleton va pamfletlar, murojaatnomalar, chaqiriqlar, deklaratsiyalar publitsistik uslubning yozma shakliga mansubdir. Radio va televidenieda chiqayotgan siyosiy sharhlovchilar, notiqlarning nutqlari esa publitsistik uslubning og`zaki shaklidir. Publitsistik uslub va uning xususiyatlari. Publitsistik uslubning o`ziga xos xususiyati shundaki, u muayyan ijtimoiy masalalarga faol munosabatda bo`lish, hozirjavoblik, ta’sirchanlik belgilariga ega. Bunday nutq uslubida ijtimoiy-siyosiy tushunchalarni ifodalovchi so`zlar ko`proq qo`llaniladi. M., isyon, irqchilik, qo`poruvchilar, siyosiy tanglik, bitim va boshqalar. Publitsistik uslub - matbuot, radio, teleko`rsatuvga xos bo`lgan tildir. Bu uslub rasmiy va dolzarb xabarlar, axborotlar, e’lonlar, reportaj, bosh maqolalardan iborat bo`ladi. Ularda fikr kichik hajmdagi ommabop jumlalar orqali ifodalanadi. Zarur o`rinda asoslar keltiriladi. SHuning uchun ham rasmiy xabarlarda «muxbirimizning xabar berishicha, elchixona xodimining so`ziga ko`ra, muxbirimiz voqea ro`y bergan joydan xabar beradi ...»va hokazo iboralar qo`llanadi. Har bir xabarga ta’sirli, xabarning asosiy mohiyatini ifodalovchi sarlavhalar qo`yiladiki, bu hol o`quvchining diqqatini jalb qiladi. («Qonun barchaga barobarmi?», «Kafolat va’da emas», «CHetlatilgan mutaxassis», «Tuya ko`rdingmi – yo`q», «CHumchuq so`ysa ham qassob so‘ysin»).
Ommaviy axborot vositalari turlari va ularning qisqacha tavsifi
Endi sayyoramizning butun aholisi yangiliklarni kuzatishga juda ko‘p vaqt ajratadi. Axir hamma narsadan xabardor bo‘lish, rivojlangan odam bo‘lishni anglatadi. Ammo har kimda ommaviy axborot vositalari nima ekanligi haqida tasavvurga egami?
Media tushunchasi
Ommaviy axborot vositalari bu kunlarda axborot tarqatish vositasidir. Ular bir nechta xususiyatlar bilan tavsiflanadi:
Ko‘pchilikka yo‘naltirilgan harakatlar.
Tushunishning ravshanligi.
Axborotni ishlab chiqarish bilan bir qatorda tarqatish xarakterining izolyatsiyasi.
Odamlarning ma’lum bir guruhi tomonidan ishonch va e’tirofni shakllantirish uchun zarur bo‘lgan chastota.
Umumiy ommaviy axborot vositalarining tasnifi
Ommaviy axborot vositalari ma’lum mezonlarga ko‘ra turli toifalarga bo‘linadi, ularning soni qat’iy belgilanmagan. Biroq, Rossiya qonunchiligi asosiylarini quyidagicha ajratib turadi: turlari, jalb qilingan hududlar, shuningdek ommaviy axborot vositalarining turlari va funktsiyalari. Turlar bo‘yicha bo‘linish quyidagicha ko‘rinadi:
Reklama.
YOrqin.
Ijtimoiy va siyosiy.
Axborot va ko‘ngil ochish.
Biznes va boshqalar.
Ommaviy axborot vositalari jalb qilingan mintaqalar radioeshittirish maydoniga ta’sir ko‘rsatadi. Ushbu ommaviy axborot vositalariga Moskva, xorijiy, mintaqaviy va boshqalar kiradi.
SHuningdek, "ommaviy axborot vositalari turlari" kabi tushuncha mavjud.U ma’lum bir auditoriyaga axborotni etkazish usuli bilan tavsiflanadi. Bizning vaqtimizda dunyoda ommaviy axborot vositalarining quyidagi turlari qo‘llaniladi:
Davriy bosma nashrlar (turli jurnallar, risolalar, varaqalar, gazetalar va boshqalar).
Televizor va radio.
Maxsus ommaviy axborot vositalari.
Internet-resurslar bilan bir qatorda.
Axborot vositalarining umumiy o‘ziga xos xususiyatlari
Hatto eng tez-tez ishlatiladigan ommaviy axborot vositalari turlari va ularning xususiyatlari ko‘pincha ko‘pchilik uchun sir bo‘lib qolmoqda. SHuning uchun, keling, bir qarashda ko‘rinadigan darajada qiyin bo‘lmagan bu savolni ko‘rib chiqaylik.

Avvalo, biz davriy bosma nashrga e’tibor qaratamiz. Bu faqat yiliga kamida bir marta nashr etiladigan va o‘zgarmas sarlavhali nashrga, shuningdek ma’lum bir nashr raqamiga tegishli.

Ushbu ma’lumotni tarqatish uslubining keng rivojlanishi tufayli, u yanada batafsil bo‘linishga ega bo‘ldi.
Bosma ommaviy axborot vositalarining turlariga quyidagilar kiradi:
Jurnallar - dolzarb siyosiy, ijtimoiy, ilmiy, ishbilarmonlik va boshqa masalalarga oid turli xil maqolalarni o‘z ichiga olgan davriy nashr.
Gazetalar - bu qisqa vaqt ichida va har xil tarkib bilan nashr etilgan dolzarb, ammo tezda eskirgan ma’lumotlarni taqdim etadigan davriy nashr.
Almanaxlar - adabiy va ilmiy-ommabop asarlarni nashr etishga ixtisoslashgan to‘plamlar.
Bosma nashrlarga, shuningdek, ommaga kam ma’lum bo‘lgan boshqa toifadagi nashrlar kiradi.
Boshqa media toifalari quyidagicha tavsiflanadi:
Televizion dasturlar - bu ma’lum bir chastota spektridagi signal shaklida kompaniya tomonidan eshitiladigan audiovizual xabarlar va dasturlarning jamoalari. Doimiy sarlavha va davriy translyatsiya talab qilinadi.
Radio dasturlari, xuddi televizion dasturlar singari ma’lum bir elektromagnit maydon shaklida efirga uzatiladigan audio xabarlarning komplekslari. O‘zgarishsiz sarlavha va chiqish chastotasi ham talab qilinadi.