Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti pedagogika va psixologiya fakulteti ommaviy axborot vositalarining ijtimoiy tarbiyaga ta’siri

Vakil nazariyalari:
Gipodermik igna modeli, yoki sehrli o‘q nazariyasi: tinglovchilarni ommaviy axborot vositalarining to‘pponchasidan o‘q otish yoki o‘q otish maqsadlari deb hisoblaydi. Tomoshabinlar ukol yoki o‘qdan qochib qutula olmaydilar.
CHeklangan media effektlari bosqichi
1930-yillardan boshlab, media effektlarini o‘rganishning ikkinchi bosqichi auditoriyadagi individual shaxslarning o‘ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqqan holda media-effektlarning murakkab xususiyatlarini tanishtirish bilan birga empirik tadqiqotlarning muhimligini asoslab berdi.[10] The Payne Fund tadqiqotlari Ushbu davrda Qo‘shma SHtatlarda o‘tkazilgan ommaviy axborot vositalarining yoshlarga ta’siriga e’tibor qaratildi. Ko‘plab boshqa alohida tadqiqotlar ishontirish effektlarini o‘rganish yoki film va boshqa ommaviy axborot vositalarida rejalashtirilgan ishontirish imkoniyatlari va ulardan foydalanishga qaratilgan. Xovland va boshq. (1949) amerikalik harbiy xizmatchilarni jalb qilish uchun filmlardan foydalanish ta’sirini baholash uchun bir qator eksperimental tadqiqotlar o‘tkazdi.[14] Pol Lazarsfeld (1944) va uning hamkasblari tomonidan demokratik saylov kampaniyalarining samaradorligi bo‘yicha tadqiqotlar siyosiy kampaniyaning samarali tadqiqotlarini boshladi.[15]
Tadqiqotchilar demografik atributlar, ijtimoiy psixologik omillar va ommaviy axborot vositalaridan foydalanishning turli xil xatti-harakatlari kabi ko‘plab intervalgacha o‘zgaruvchilarni aniqlab, shaxslar va tomoshabinlarga ommaviy axborot ta’sirining o‘ziga xos xususiyatlariga oid empirik dalillarni topdilar. Tadqiqotga qo‘shilgan ushbu yangi o‘zgaruvchilar bilan ommaviy axborot vositalarining ta’sirini ajratish qiyin bo‘lib, natijada tinglovchilarning ongi, munosabati va xulq-atvoriga har qanday media ta’sir ko‘rsatdi. Berelson (1959) keng keltirilgan xulosani xulosa qilganidek: "Ba’zi bir xil masalalar bo‘yicha ba’zi bir aloqa ba’zi bir turdagi odamlarning e’tiboriga ba’zi bir sharoitlarda ta’sir ko‘rsatishi mumkin".[16] Butun qudratli ommaviy axborot vositalarining kontseptsiyasi suyultirilgan bo‘lsa-da, bu ommaviy axborot vositalarining ta’siri yoki ta’siri yo‘qligini aniqlamadi. Buning o‘rniga, ijtimoiy munosabatlar va madaniy kontekstlarning avvaldan mavjud bo‘lgan tuzilishi, avvalambor, odamlarning fikrlarini, qarashlari va xulq-atvorini shakllantiradi yoki o‘zgartiradi va ommaviy axborot vositalari faqat ushbu belgilangan jarayonlar doirasida ishlaydi. Ushbu murakkablik media effektlarini o‘rganishda susaytiruvchi ta’sir ko‘rsatdi.
Vakil nazariyalari:
Ikki bosqichli aloqa oqimi: Ommaviy axborot vositalarining odamlarning fikri etakchilarining shaxslararo ta’siri orqali ta’sirlanishini ta’kidlab, bilvosita ta’sirini muhokama qiladi.
Klapperning selektiv ta’sir qilish nazariyasi: Jozef T. Klapper o‘z kitobida, Ommaviy aloqaning ta’siri, tomoshabinlar har qanday aloqa tarkibining passiv maqsadi emasligi. Buning o‘rniga, tomoshabinlar tanlab, ilgari sudlanganligiga mos keladigan tarkibni tanlaydilar.
Xomskiy filtrlari
Noam Xomskiy ommaviy axborot vositalari ishlaydigan beshta filtrni nomladi:[17]
Mulkchilik: kun oxiriga kelib, ommaviy axborot firmalari foyda ko‘rishga intilayotgan yirik korporatsiyalardir, shuning uchun ularning aksariyat maqolalari ularni eng ko‘p pul topadigan narsalarga aylanadi.[18]
Reklama: ommaviy axborot vositalari ko‘pchilik iste’molchilar to‘lashga tayyor bo‘lgan narxdan ancha qimmatga tushganligi sababli, media korporatsiyalar defitsitda. Ushbu bo‘shliqni to‘ldirish uchun reklama beruvchilardan foydalaniladi. Ommaviy axborot vositalari iste’molchilarga sotilayotgan paytda, ushbu iste’molchilar, aslida, reklama beruvchilarga "sotiladi".[18]
Media elita: O‘z mohiyatiga ko‘ra, jurnalistikani to‘liq tartibga solish mumkin emas, shuning uchun u "tizim o‘yinini" biladigan hukumatlar, korporatsiyalar va yirik institutlar tomonidan korruptsiyaga yo‘l qo‘yadi.[18]
Flak: Jurnalist uchun konsensusdan chetlashish qiyin, chunki jurnalist "flakka" oladi. Agar voqea qudrat haqidagi rivoyat bilan mos kelmasa, kuch manbalarni obro‘sizlantirishga, voqealarni axlatga solishga va o‘quvchilarni chalg‘itishga harakat qiladi.