Nuraliyeva Xafiza Otayevna, Qodirova Dildora Ergashevna, Fayzullayeva Zamira Raxmatovna

Kun tartibi tuzishda quyidagi qoidalarga amal qilish lozim: 
1) turli xil faoliyatlar, ularning eng ma‘qul davomiyligini, bir-biri bilan 
navbatlashuvi va vaqtini aniqlash 
2) dam olish vaqtini iloji boricha ochiq havoda tashkil etish 
3) o‗z vaqtida sifatli ovqatlanish 
4) gigienik to‗laqonli uyqu 
Bolalarning yoshiga qarab kun tartibining asosiy qismlari quyidagicha: 
1. Kichkintoylar uchun-ovqatlanish, uyqu va tetiklik holati 
2. Bog‗cha bolalari uchun-kerakli mashg‗ulotlar, o‗yinlar, sayrlar, ratsional 
ovqatlanish, uyqu, o‗qishga tayyorlanish tarbiya 
3. Maktab yoshidagi bolalar uchun-kichik maktab yoshi uchun: o‗quv 
mashg‗ulotlari, ochiq havoda dam olish, vaqtida ovqatlanish, yaxshi uyqu va 
tanaffuslar 
4. O‗rta yoshdagi o‗quvchilar uchun-yuqorida ko‗rsatilgan tartiblarga yana 
qo‗shimcha: to‗garak mashg‗ulotlari, imtixonga tayyorgarlik, kasbni egallash 
uchun o‗qish 
5. Katta yoshdagi o‗quvchilar uchun-o‗quv mashg‗ulotlarining ko‗payishi, 
harakat faoliyatining oshishi, fizkultura, sport va h.k. 
Akseleratsiya 
Akseleratsiya – lotincha so‗zdan olingan bo‗lib, jadallashtirish degan ma‘noni 
bildiradi. Akseleratsiya – bu jismoniy rivojlanganlik ko‗rsatkichlarining oldingi 

---

234 
avlodlarga nisbatan tezlashishidir. Oxirgi yillarda bu holatni tez-tez sodir bo‗lishi 
kuzatilmoqda. 
Kuzatilayotgan akseleratsiya jarayonida bolalar bo‗yining o‗sishi hamda 
vaznining jadal oshishidan tashqari, sut tishlarining ancha ilgari, doimiy tishlarning 
esa o‗rtacha bir yil oldin chiqishi, umurtqa pog‗onasi takomillashishining bir 
muncha oldinga surilishi qayd qilinadi. 
Bo‗y o‗sishi bilan bir qatorda ba‘zi bir ichki a‘zolarning rivojlanishi ham 
qayd qilingan. Masalan, 14-16 yashar o‗g‗il bolalar yuragining ko‗ndalang 
kengligi 1968-69-yillarda shu ko‗rsatkichlarning 1948 yildagisiga nisbatan 2,4 sm, 
qiz bolalarda esa-10 sm ko‗p bo‗lgan. Jinsiy rivojlanishda ham akseleratsiyaning 
oldin boshlanishi kuzatiladi. Agar XIX asrning o‗rtalarida evropa davlatlaridagi 
qizlar 16-17 yoshdan boshlab hayz ko‗rgan bo‗lsalar, XX asrning 60-yillarida 13-
14 yoshdan boshlab xayz ko‗rmoqdalar. Suyak sistemasining barvaqt 
takomillashishi va o‗smirlarning barvaqt jinsiy rivojlanishi organizm o‗sishining 
erta to‗xtalishiga olib keladi degan nazariyalar mavjud. 
Akseleratsiya oqibatida jismoniy rivojlanishning erta boshlanishi, sportdagi 
muvaffaqiyatlarning ancha «yasharganini va shu bilan bir qatorda kattalarga xos 
kasalliklar deyarli yoshlarda, ayniqsa o‗smirlik davrida uchrashi qayd qilinadi. 
Kuzatilayotgan akseleratsiyaning kelib chiqishi to‗g‗risida har xil farazlar 
mavjud, ularni shartli ravishda uch qismga bo‗lish mumkin. 
1. Fizik-kimyoviy omillar ta‘sirida o‗sishning jadallashishi. E.Koxning 
fikricha, hozirgi zamon bolalariga quyosh nuri, jumladan, ultrabinafsha nurlar 
ijobiy ta‘sir ko‗rsatmoqda. 
R.Trayber radio-televizion stansiyalarning ko‗payishi ortiqcha eletromagnit 
to‗lqinlari hosil qilib, bu o‗z navbatida bolalarning o‗sishiga ijobiy ta‘sir 
ko‗rsatayapti, deb uqtiradi. De Rudder esa akseleratsiyani rentgen qurilmalarining, 
atom ustidan tekshirishlar olib borish hamda kosmik radiatsiyaning oshishi natijasi 
deb ta‘kidlaydi. 
2. Ikkinchi faraz tarafdorlari fikricha, akseleratsiyaning asosiy sababi yashash 
sharoitlarining o‗zgarishidir, jumladan, V.Lens, Tanner va boshqalar akseleratsiya 

---

235 
oziq-ovqat mahsulotlarining sifatli va to‗kin sochinlik natijasi deb hisoblaydilar. 
Ba‘zi olimlar o‗sishning jadallashishiga vitaminlarning (asosan vitamin V
6
) sanoat 
usulida olinishi hamda emizikli onalar va bolalarning ularni etarli iste‘mol qilishi 
sabab bo‗lmoqda, deb biladilar. Tibbiyot xizmatining yaxshilanishi, ayniqsa, 
yuqumli kasalliklarning keskin kamayishi ham akseleratsiya sabablaridan biridir. 
Lekin yuqorida keltirilgan dalillarning birortasi ham akseleratsiya sabablarini 
to‗la ochib bera olmadi. Akseleratsiyaga bolalarning, o‗smirlarning turar joylari, 
yil fasli hamda ijtimoiy o‗zgarishlar asosiy va qo‗shimcha sabab bo‗lishi mumkin.