O. Ýazmyradowa, A. Nabatowa KÄrhananyň ykdysadyýeti

Dolandyryş derejesi
Meýilnamalaşdyrma sepgidi
Ýokary ýolbaşçylyk
Uzak möhletli (strategik) 
meýilnamalaşdyrmak
Orta derejedäki
menejment
Orta möhletli
meýilnamalaşdyrmak
Aşaky derejede
dolandyryş
Gysga möhletli
meýilnamalaşdyrmak
12-nji surat. Meýilnamalaşdyrma sepgitleri boýunça
meýilnamalaryň görnüşleri
Strategiýa kärhananyň haýsy harytlary we hyzmatlary öndürjekdigini, onuň üpjün 
edijiler, sarp edijiler we bäsdeşler bilen özara gatnaşyklarynyň nähili boljakdygyny kes­
gitleýär, firmanyň içinde çak edilýän döwürde kärhanany dolandyryş ulgamyny tertipleş­
dirýän kadalaryň işlenip taýýarlanmagyny we peýdalanylmagyny göz öňünde tutýar. Stra­
tegik meýilnamalaşdyrmak işinde iki tapgyr, ýagny maksatlary bellemek we strategiýany 
emele getirmek tapgyry, strategik alternatiwalary saýlap almak tapgyry görkezilýär.
Kärhananyň syýasaty degişli ykdysady, durmuş we dolandyryş filosofiýasyna esas­
lanýar. Bu hem onuň imijini kesgitleýär, ol köplenç hil we mukdar görkezijileri görnüşin­
de däl­de, özüňi alyp barmagyň standartlary görnüşinde öz beýanyny tapýar. Kärhananyň 
syýasatyny anyklaşdyrmaga maksady bellemek prosesi mümkinçilik berýär, ol hakykatdan 
strategik meýilnamalaşdyrmagyň birinji tapgyry bolup durýar.
Maksatlary bellemek prosesi kärhananyň işiniň şu jähtlerini göz öňünde tutýar:
1. Kärhananyň ykdysady we önümçilik ýagdaýy ýaşaýyş döwrüniň haýsy tapgyryna 
laýyk gelýär?

---

47
Kärhananyň ýaşaýyş döwri (ösüş döwri) esasy üç tapgyrdan durýar: ösüş, durnuklaş­
ma we peselme. Şuňa laýyklykda kärhana üç ýagdaýyň birinde bolup biler:
– ösüş üçin amatly ýagdaý;
– durnuklaşma bolan isleg;
– ýaşamak (hereket etmek) zerurlygy.
Her bir ýagdaýa öz strategik maksatlary mahsusdyr.
2. Ykdysady we önümçilik işiniň gurluşy näderejede deňagramly bolup durýar?
Kärhananyň işiniň gurluşy şu ýagdaýlarda deňagramly bolup durýar: a) işiň esasy, ileri 
tutulýan görnüşi, iň bolmanda şular ýaly görnüşleriň çäkli sany kesgitlenende; b) işiň esasy 
görnüşi ileri tutulýan görnüşleriň ösüşine tabyn edilende; ç) önüm öndürmek, ony ýerlemek we 
serişdeleri üznüksiz öndürmek işleri tebigy taýdan biri­birine deň ölçegli bolanda. 
3. Kärhananyň bazardaky paýy bilen bu paýy artdyrmagyň çaklanylýan ösüş depgin­
leri kärhananyň bar bolan mümkinçiliklerine laýyk gelýärmi? 
Bazardaky paý – kärhananyň şu harydynyň satylýan möçberleriniň bellibir döwür­
de bazarlarda şol harydyň satuwlarynyň umumy möçberlerine bolan göterimlerde kes­
gitlenýän gatnaşygydyr. Bazar şertlerinde kärhananyň söwdalarynyň ösüş tizligi daşky 
konýunktura, kärhananyň içki gurluşyna we onuň maliýe mümkinçiliklerine, şeýle hem 
önümiň bäsdeşlige ukyplylygyna baglydyr. 
4. Kärhananyň serişdeler bilen üpjünçiligi we onuň işindäki töwekgelçilikler doly de­
rejede göz öňünde tutulypmy? 
Serişdeler bilen üpjünçilik derejesi kärhananyň ösüş mümkinçiliklerini çäklendirýär, 
bu ýagdaý maksatlar bellenilende göz öňünde tutulmalydyr. Daşky gurşawyň özüni alyp 
barşyny öňünden bilip bolmaýandygy sebäpli ýüze çykýan töwekgelçilige hem birnäçe 
ýagdaýlarda çäklendirýän faktor hökmünde seredilip bilner. Bar bolan serişdelere baha 
berlende täjirçilik we maliýe töwekgelçiligine seljerme geçirmek hökmany bolup durýar. 
5. Kärhananyň işiniň durmuş we ekologiýa jähtleri häzirki zaman talaplaryna laýyk 
gelýärmi? 
Işgärleriň hili köp babatda kärhananyň durmuş ulgamynyň ösüş derejesine baglydyr. 
Zähmet hakynyň deňeçer derejesinde işgärleri durmuş we medeni­durmuş şertleri özüne 
çekýär. Önümçilik işleriniň ekologiýa kadalaryna laýyk gelmegi kadaly önümçilik işiniň 
hökmany şerti bolup durýar.
Sanalyp geçilen hil parametrlerini hasaba almak bilen, kesgitlenen maksatlar anyklaş­
dyrylmalydyr – olaryň üsti mukdar görkezijileri bilen ýetirilmelidir.
Uzak möhletli meýilnamalaşdyrmagyň görkezijileri kärhananyň seredilýän döwür 
üçin maksatlaryny kesgitleýär. Bu görkezijilere şular degişlidir:
– satuwlaryň möçberi;
– satuwlaryň möçberiniň ösüş depgini;
– peýdanyň möçberi;
– jemi maýa üçin peýdanyň ölçegi;
– satuwlaryň düşewüntliligi;
– bazardaky paý.
Satuwlaryň möçberi kärhanynyň işiniň binýatlyk görkezijisi bolup durýar, sebäbi 
beýleki görkezijileriň köpüsi kärhanany ýa satuwlaryň möçberini emele getirýän faktor­

---

48
lar nukdaýnazaryndan häsiýetlendir ýärler ýa­da olardan alnan görkezijiler bolup durýarlar. 
Maksatlary bel lemek görkezijileriniň sany we olaryň anyk toplumy birnäçe şertlere bagly­
dyr, olaryň arasynda meýilnamanyň degerli işläp geçme dereje sini (jikme­jiklik derejesi), 
kärhananyň eýeçilik görnüşini, onuň görnüşini (diwersifisirlenen ýa­da ýöriteleşdirilen) we 
ölçegini görkezýärler. 
Strategik meýilnamalaşdyrmagyň maksatlary bellemek tapgy ryndan soňky tapgyr stra­
tegiýany yzygiderli emele getirmekden we strategik saýlawlary saýlap almakdan durýar.
Strategiýany emele getirmek we strategik saýlawlary saýlap almak düzgüni şulary öz 
içine alýar:
– bar bolan strategiýa baha bermegi;
– emele getirmek düzgüniniň özüni;
– töwekgelçilige baha bermegi meýilnamalaşdyrmagy;
– strategik saýlawy saýlap almagy.
Strategiýany emele getirmek düzgüni tutuş kärhananyň dereje sinde, şeýle hem onuň 
birlikleriniň derejesinde strategik meýilnamalaryň tapgyryny işläp taýýarlamagy göz öňün­
de tutýar. Kärhananyň strategiýasy ähli strategik meýilnamalary bir bitewülige birleşdirýär.
Ýeke­täk strategik meýilnamanyň esasy onuň binýatlyk strategiýasy bolup durýar. 
Kärhananyň ösüş döwrüniň tapgyryna laýyklykda şu aşakdaky strategik binýatlyk strategiýa­
laryň birini saýlap alyp bolar: 
– ösüş strategiýasy – ösdürmek strategiýasy, onuň esasynda önümçiligiň möçberleri­
ni, peýdany, maýany artdyrmak islegi ýatýar. Şeýle hem ol hüjüm ediş hökmünde kesgit­
lenip bilner;
– durnuklaşdyrma strategiýasy – satuwlaryň we girdejileriň möç berleriniň durnuksyz 
şertlerinde kärhananyň işiniň strategiýasy. Ol satuwlaryň, girdejileriň möçberleriniň üýt­
gäp durýan iň irki dö würlerinde durnuklaşdyrmagyny gazanmaga we soňundan ösüş stra­
tegiýasyna geçmäge gönükdirilendir, şeýle­de onuň hüjüm ediş­goranyş hä si ýeti bardyr;
– ýaşamak (hereketde bolmak) strategiýasy – kärhananyň işinde çuň ykdysady çök­
günlik şertlerinde peýdalanylýar we arassa goranyş häsiýeti bolýar.
Binýatlyk strategiýalaryň her biri üçin goýlan maksatlara ýetmäge mümkinçilik 
berýän birnäçe strategik saýlawlar bardyr.
Strategik meýilnamalaşdyrma şertlerinde kesgitlenýän mukdar görkezijileri gysga 
möhletli meýilnamalaşdyrmagyň barşynda mundan belýäk hem jikme­jikleşdirmek we 
takyklamak üçin ugur alyş nokady bolup durýar.
Meýilnamalary düzmegiň we olary jikme­jikleşdirmegiň iki esasy shemasy bardyr: 
«ýokardan aşak» we «aşakdan ýokary». «Ýo kar dan aşak» usulynyň peýdalanylmagy 
saýlanyp alnan strategik saýlawy meýilnama derejesine çenli anyklaşdyrmaga mümkin­
çilik berýär. Kärhanynyň ýolbaşçylygy tarapyndan goýlan maksat (mysal üçin, peýdanyň 
möçberi we ösüş depgini) meýilnama tabşyrygy hökmünde kärhananyň ähli birliklerine 
ýetirilýär. Şunda meýilnama tabşyrygynyň görnüşi gurluşyň ýokary derejelerinden has pes 
derejelerine tarap hereketine görä jikme­jikleşdirilýär. 
Meýilnamalaşdyrmak kärhanada üznüksiz proses bolup durýar, onuň barşynda birlikleriň 
meýilnamalaryna yzygiderli düzediş girizmeli we olaryň ýerine ýetirilişine görä utgaşdyrmagy 
amala aşyrmaly bolýar.

---

49