O. Ýazmyradowa, A. Nabatowa KÄrhananyň ykdysadyýeti

Maýa goýum taslamasynyň öň ýanyndaky tapgyr

---

160
Maýa goýum tapgyry
Gepleşikleri geçirmek we şertnamalary baglaşmak
Taslamak
Gurluşyk
Marketing
Okuw
Ulanyş tapgyry
Kabul etmek we işe goýbermek
Enjamy çalyşmak
Giňeltmek, innowasiýalar
28-nji surat. Maýa goýum sikliniň
tapgyrlarynyň mazmuny
Maýa goýuma zerurlyk kärhananyň işine geçirilen dessine seljermäniň netijesinde 
bel lenilýär we soňra onuň geljekki ösüşi emele getirilende takyklanylýar. Şonuň esasynda 
taslamanyň maksatlary kesgitlenilýär we nazaryýet taýdan goýlan maksatlara laýyk gelip 
biljek meýilnamasy işlenip taýýarlanylýar.
Taslama esaslandyrylanda ony durmuşa geçirmegiň netijesinde öndüriljek önüm isleg­
den peýdalanar we taslamanyň kanagatlanarly özüni ödeýşini üpjün etmäge ukyply bahalar 
boýunça ýerlener diýen çaklamadan ugur alynýar. Şu maksatlar bilen maýa goýumçylar, 
düz gün bolşy ýaly, önümçiligiň çak edilýän möçberiniň 50%­den az bolmadyk mukdaryny 
maliýe taýdan ygtybarly buýrujylar bilen bag laşylýan uzak möhletli şertnamalar bilen 
berkitmäge çalyşýarlar. Şunuň ýaly şertnamalar, eger bu mümkin bolsa, ulanyş we beýleki 
harajatlaryň ýokarlanan halatynda bahalary ýokarlandyrmak hukygyny öz içine almalydyr 
(üýtgeýän bahalar). Mundan başga­da, şunuň ýaly şertnamalarda bahanyň ondan pes bolan 
ýagdaýynda kärhananyň diňe bir peýdany däl, eýsem dolanyşyk maýasyny ýitirip başlaýan 
derejesi ýazylyp bellenilýär. 
Taslamanyň ugruny işläp taýýarlamagyň mundan beýläkki prosesi mümkin bolan her 
bir görnüşi olaryň amala aşyrarlygy nuk daý nazaryndan seljerilmegini, şeýle hem olaryň 

---

161
esasynda amatly çöz gütleri seçip almagyň bolup geçýän kesgitlenen kadalaryň kesgitlen­
megini göz öňün de tutýar. 
Ol ýa­da beýleki görnüşiň kabul edilmegini kesgitleýän esasy kesgitlenen kadalar şu­
lar bolup durýar:
– taslamanyň gymmaty;
– onuň durmuşa geçirilmeli möhleti;
– taslamany ýerine ýetirmegiň netijesinde maýa goýumçynyň maýasynyň artyşy.
Taslamanyň üstünde işlemegiň şu tapgyrynda birnäçe goşmaça bölümler göz öňün­
de tutulýar, olara soňundan has jikme­jik seredilýär. Olaryň arasynda şu bölümleri gör­
kezip bolar: enjamlaryň alyn ýan çeşmeleri; çig mal, materiallar, ýangyç we toplaýyş 
önümleri bilen üpjünçilik çeşmeleri; taslamanyň durmuşa geçirilýän etrabynda zerur 
bolan infra strukturanyň ýagdaýy; taslamanyň bar bolan kanunçy lyga laýyklyklygy 
(döwlet we sebit derejesinde). Olaryň gymmaty, durmuşa geçirilmeli möhletleri we ma­
ýanyň artyşy ölçeg leri boýunça taslamanyň saýlap alma görnüşlerine toplumlaýyn baha 
bermek işinde taslamanyň ýaşaýşa ukyplylygy görkezijisini peýdalanmak kabul edi­
lendir: 
– maýa goýumlaryň talap edilýän ösüş depginlerini üpjün etmek mümkinçiligi;
– taslamany durmuşa geçirmegiň barşynda maýa goýumçylara goýlan serişdeleriň we 
öz üstüne alan töwekgelçiliginiň öwezini dolmak üçin ýeterlik bolan girdejileriň akymyny 
emele getirmek ukyby.
Taslamanyň ýaşaýşa ukyplylygyny seljermek iki tapgyrdan durýar:
1. Taslamanyň saýlap alma görnüşlerinden ýaşaýşa has ukyplysy saýlanyp alynýar.
2. Saýlanyp alnan görnüş üçin taslamanyň aňryçäk ýaşaýşa ukyp lylygyny üpjün edýän 
maliýeleşdirme usullary we maýa goýumlaryň gurluşy seçilip alynýar.
Taslamanyň ýaşaýşa ukyplylygyny esaslandyrmak üçin aşakdaky görkezijiler boýun­
ça onuň ykdysady häsiýetnamalaryna seljerme geçirilýär:
– arassa diskontirlenen gymmat;
– maýa goýumlaryň özüni ödeýjilik koeffisiýenti;
– taslamanyň özüni ödeýän döwri;
– maýa goýmagyň netijeliligi.
Bu görkezijiler maýa goýmagyň deňeşdirilýän mümkinçiliklerini hasaba alýar we 
diskontirlemegi, ýagny geljekki döwürleriň girdejilerini häzirki wagtda berilýän baha geti­
rilmegini göz öňünde tutýar. 
Şunda esasy zat arassa diskontirlenen gymmat görkezijisi NPV (Net Present Value) 
bolup durýar, sebäbi beýlekileri şu görkezijiniň bellibir modifikasiýasyndan durýar ýa­da 
şu görkeziji onuň esasynda ýatýar. 
Arassa diskontirlenen gymmaty hasaplamak zerur bolan hasaplamalary ýönekeýleş­
dirýän bellibir ýol bermelere esaslanýar:
– maýany çekmek we ýerleşdirmek birmeňzeş göterimleriň hasabyna geçirilýär;
– pul serişdeleriniň gelmegi we gitmegi diňe her bir döwrüň başynda hem­de ahyryn­
da amala aşyrylýar;
11. Sargyt № 996

---

162
– pul akymlary takyk kesgitlenýär we töwekgelçilik babatynda düzediş girizmek 
zerurlygy bolmaýar;
– strategik maksat hökmünde firmanyň ýagdaýyny aňryçäk derejede gowulandyrmak 
kabul edilýär.
Diskontirlemegiň maksady puluň gymmatynyň wagt boýunça üýtgeýşini hasaba 
almak bolup durýar. «Puluň gymmaty» – bu hasap lamalarda kabul edilen diskontirleme 
möçberidir. NPV taslamanyň hereket edýän döwründe toplanan, serişdeleriň gelşi bilen 
gidişiniň arasyndaky diskontirlenen tapawutdyr. NPV hasaplamak düzgüni şu ädimlerden 
durýar:
– diskontirlemegiň laýyk gelýän möçberini saýlap almak;
– maýa goýum taslamasyndan garaşylýan ähli pul girdejileriniň gündelik gymmatyny 
hasaplamak;
– şu maýa goýum taslamasy üçin talap edilýän gündelik gymmatdan ähli düýpli 
goýumlary aýyrmak.
NPV kriterisi boýunça taslamalary seçip almagyň kadasy: eger taslamanyň arassa 
diskontirlenen gymmaty nola deň ýa­da ondan ýokary bolsa, onda taslama kabul ederlik 
bolup durýar. Şeýlelikde, maýa goýum taslamasynyň NPV firmanyň öz maliýe ýagdaýyny 
ýaramazlaşdyrmazdan, maýany goýuma gönükdirmek mümkinçiligi üçin töläp biljek aňry­
çäk möçberi hökmünde kesgitläp bolar. Garaşylýan NPV maýa goýum üçin hasaplama 
harajatlardan ýokary gelýän bölegi babatynda maýanyň peýdalanylmadyk artyşy bolup 
durýar. Garaşylýan pul girdejileri hakyky girdejilere öwrülen halatynda maýanyň şunuň 
ýaly artmagynyň durmuşa geçirilendigi, ýagny peýdalanylandygy bolar.
NPV oňyn ululygy diňe bir maýanyň girdejililiginiň çaklanylýan derejesinde maýa 
goýum taslamasy üçin harajatlaryň doly öweziniň dolunýandygyna şaýatlyk etmän, eýsem 
goşmaça girdejiniň alnandygyna hem şaýatlyk edýär.
NPV hasaplamak üçin formulanyň şunuň ýaly görnüşi bardyr:
NPV = ∑C
t
(1+r)
–t
;
n
1
bu ýerde C
t
– döwrüň ahyrynda arassa pul akymy t; r – şu firma üçin puluň wagt boýunça 
gymmaty (diskont möçberi); n – maýa goýum taslamasynyň ýaşaýyş döwri, ýyl. A we B 
maýa goýum saýlap almalary deňeşdirilende NPV görkezijisiniň esasynda çözgütleri kabul 
etmek şu şertlerde amala aşyrylyp bilner:
1. NPVA > 0; NPVB < 0.
2. NPVA > 0; NPVB > 0; NPVA > NPVB.
3. NPVA > 0; NPVB > 0; NPVA = NPVB
Üçünji şert saýlawlaryň birini saýlap almak üçin kabul eder likdir. Bu ýerde NPV
esasynda hasaplamagyň goşmaça usullary peýdalanylmalydyr. Olara gymmaty diskontirle­
megiň uzaklygy we diskontirlenen gymmatyň paýy degişlidir.
Diskontirlenen gymmatyň paýy ilkibaşda goýum hökmünde goýlan maýanyň ululygy 
babatynda NPV hökmünde hasaplanýar:
D
NPV
= NPV / I. 

---

163
Maýa goýumlaryň özüni ödeýşine baha berlende düýp mazmuny boýunça birmeňzeş 
birnäçe düşünjeler peýdalanylýar: girdejililik, göterim möçberi, maýa goýumlaryň girdeji­
liligi, maýa goýum girdejisiniň gündelik gymmaty, wagt boýunça düzediş girizilen girdeji 
möçberi we ş.m. Iň dogry düşünje «özüni ödemegiň içki ölçegi (girdeji)» (IRR – Internal 
Rate Return) bolup durýar. Ol hasaplananda NPV konsepsiýasy peýdalanylýar. IRR düýp 
manysy maýa goýum taslamasyndan garaşylan girdejileriň gündelik gymmatynyň zerur 
bolan pul goýumlarynyň gündelik gymmatyna deň bolan diskontirleme möçberini tapmak­
dan ybaratdyr. Şunuň ýaly möçberi tapmak iteratiw (gaýtalanýan hereketi görkezýän) usul 
bilen amala aşyrylýar. Eger maýa goýumçynyň geljek döwürleriň her birindäki geljekki 
girdejileri we çykdajylary belli bolsa, onda gözlenýän möçberi tapmagy diskontyň islendik 
möçberinden başlap bolar. Eger alnan arassa gündelik gymmat noldan ýokary bolsa, onda 
diskontyň has ýokary möç beri alynmalydyr we NPV gaýtadan hasaplanmalydyr. Şeýlelik­
de, diskontyň gözlenýäne golaý möçberini alyp bolar. Bu möçber hem IRR diýlip atlan­
dyrylar.
IRR goýuma gönükdirilen maýanyň ösüş depgini hökmünde ýa­da eger maýa goýum 
taslamasyny durmuşa geçirmek üçin serişdeleriň ählisi karz serişdeler bolup durýan bolsa, 
maliýe ýagdaýyna zyýan ýetirmezden karz alyjynyň töläp biljek has ýokary göterim möç­
beri hökmünde seredip bolar.
Hasaplama üçin deňleme şunuň ýaly bolar:
∑C
t 
(1 + IRR)
–t 
= 0.
Maýa goýum taslamasynyň NPV hasaplamasy diskontyň käbir bellenen ölçeginde 
onuň netijeli boljakdygy baradaky soraga jogap berýän bolsa, onda taslamanyň IRR hasap­
lamanyň barşynda kesgitlenýär we soňra goýulýan maýa üçin maýa goýumçy tarapyndan 
talap edilýän girdejiniň ölçegi bilen deňeşdirilýär. IRR maýa üçin maýa goýumçy tarapyn­
dan talap edilýän girdejiniň ölçegine deň ýa­da ondan ýokary bolan halatynda maýa goýum 
esaslydyr we taslamany kabul etmek baradaky meselä seredilip bilner. Tersine bolanda 
maýa goýumlar maksada laýyk däldir.
Eger taslamanyň saýlaw (biri­birini inkär edýän) görnüşleriniň NPV we IRR deňeş­
dirilmegi gapma­garşy netijelere getirýän bolsa, NPV görkezijisine berilýän baha ileri tu­
tulmalydyr. 
Özüni ödeme möhleti – iň az wagt aralygy (taslamanyň amala aşyrylyp başlanan 
wagtyndan bäri) bolup, onuň daşynda integral netije ýaramaz däl bolar we soňy bilen 
şeýle bolup hem galýar. Başga sözler bilen aýdylanda, bu döwür ondan başlap ilkibaşky 
goýumlaryň we maýa goýum taslamasy bilen baglanyşykly beýleki harajatlaryň ony amala 
aşyrmagyň jemi netijeleri bilen ýapylyp başlanýan döwrüdir (aýlarda, çärýeklerde ýa­da 
ýyllarda ölçenilýän döwür). Özüni ödemek möhletini diskontirleme prosesini peýdalanmak 
bilen kesgitlemek maslahat berilýär.
Özüni ödemegiň diskontirlenmedik döwrüni hasaplamak üçin formula şu görnüşde 
bolýar:
T = t + [I – ∑NCF
k
] : NCF
t + 1
,

---

164
bu ýerde t – ilkibaşda goýuma gönükdirilen maýanyň jemlenen arassa pul akymy bilen 
ýapylan pursatynyň öň ýanyndaky ýyl; I – ilkibaşda goýuma gönükdirilen maýa; NCF
t+1
. – 
özüni ödemeli pursatynyň düşýän ýylynda arassa pul akymy NCF
t + 1
(t+1).
Diskontirlemegi hasaba almak özüni ödemeli möhleti şu formula boýunça kesgit­
lenýär:
T = t +
Sanalyp geçilen kriterileriň hiç biri hem öz­özünden taslamany kabul etmek üçin ýe­
terlik bolup durmaýar. Taslama maýa goýmak baradaky çözgüt sanalyp geçilen kriterileriň 
ählisiniň ululygyny, şeýle hem ähli gatnaşyjylaryň bähbitlerini hasaba almak bilen kabul 
edilmelidir. Çözgüt kabul edilende taslamany amala aşyrmak üçin çekilýän maýanyň gur­
luşy we onuň wagt boýunça paýlanyşy, şeýle hem diňe bir bölegini netijeli (resmi däl) 
hasaba alyp bolýan beýleki faktorlar möhüm rol oýnamalydyr. 
Maýa goýumyň netijeliligi girdejileriň arassa diskontirlenen akymynyň girdejileriň 
şu akymyny üpjün edýän taslamanyň arassa diskontirlenen gymmatyna bolan gatnaşygy 
hökmünde hasaplanýar.
Taslamanyň ýaşaýşa ukyplylygyna baha bermegiň birinji tap gyrynda sanalyp geçilen 
ähli görkezijileri peýdalanmak bilen, saýlaw görnüşleriniň arasyndan oňa gatnaşyjylara 
goýlan serişdeler üçin maýanyň gymmatynyň has ýokary derejede artmagyny, şeýle hem iň 
pes maliýe töwekgelçiligini üpjün edýän görnüşi saýlanyp alynmalydyr.
Soňky tapgyrda taslamany paýdarlar tarapyndan maliýeleşdirilişine goşmaça ony karz 
serişdeler arkaly maliýeleşdirmek mümkinçiligine baha bermek we girdejileri ýokarlandyr­
mak hem­de töwekgelçiligi peseltmek maksady bilen maýa goýumlaryň akymlaryny amat­
ly etmek zerurdyr. Ýagny şu tapgyrda ýüze çykýan bergini üzmek nukdaýnazaryndan tas­
lamanyň mümkinçiliklerine seredilýär.
Taslamanyň bergini üzmek boýunça mümkinçiliklerine baha bermek bergini ýapmak 
koeffisiýentiniň we göterim möçberini ýapmak koeffisiýentiniň esasynda geçirilýär.
Bergini ýapmak koeffisiýenti taslamanyň häzirki döwürde pul serişdeleriniň borçna­
many ýerine ýetirmek üçin ýeterlik möçberini getirmek ukybyny häsiýetlendirýär. Bu koef­
fisiýent bergini üzmek üçin peýdalanylyp bilinjek erkin pul serişdeleriniň ululygynyň üzmek 
üçin talap edilýän pul serişdeleriniň möçberine bolan gatnaşygy hökmünde hasaplanýar. 
Bergini ýapmagyň < 1 koeffisiýenti bolanda girdejileriň akymy bergini üzmäge laýyk däldir.
Göterim möçberini ýapmak koeffisiýenti taslamanyň karzlar boýunça göterimleri 
tölemek üçin ýeterlik bolan gündelik girdejini getirmek ukybyny görkezýär.
Pul serişdeleriniň akymyny seljermegiň esasynda bergini üzmegiň gün tertibini düzüp 
bolar.
Taslamanyň bergini üzmek babatynda umumy ukyby kesgitlenenden soň ony dur­
muşa geçirmek üçin goýlan serişdeleriň we alnan töwekgelçiligiň öwezini dolmak üçin 
ýeterlik bolan amatly maýa goýum akymlary hem­de taslama gatnaşyjylaryň ählisi 
üçin girdejileriň akymlary hasaplanýar. Akymlaryň ähli görnüşleriniň amatly gatnaşy­
gy olar üçin hasaplanyp çykarylan NPV arkaly kesgitlenýär.

---

165
Taslamanyň ugurlarynyň işlenip taýýarlanýan tapgyrynda binýatlyk (deslapky) tas­
lamak işleri başlanýar, ol taslamanyň esa sy häsiýetnamalarynyň kesgitlemesini öz içine 
alýar. Bu iş şu esasy ugurlar boýunça geçirilýär:
– taslamanyň esasy ýörelgelerini işläp taýýarlamak;
– taslamany tehniki taýdan esaslandyrmak;
– harajatlary ilkibaşda meýilnamalaşdyrmak we esaslandyrmak;
– guramaçylyk we tehnologik işi kesgitlemek.
Tehniki taýdan esaslandyrma – maýa goýumy taslamak işleriniň esasy pursatlarynyň 
biridir. Şu tapgyrda önümçilik maksatnamasy işlenip taýýarlanmalydyr, önümleriň 
aýratynlygy we önümiň ýerlenmeli möçberleriniň meýilnamalaýyn tabşyryklary kesgit­
lenmelidir. Şeýle hem soňundan saýlaw usulynyň saýlanyp alnyşyna haýsydyr bir dere­
jede täsir edýän ähli tehniki talaplar göz öňünde tutulmalydyr.
Başlangyç meýilnamalaşdyrmak we önümçilik çykdajylaryna baha bermek irki tap­
gyrlarda taslamanyň işlenip taýýarlanyşyna gözegçiligi üpjün etmelidir. Taslamak işleri 
geçirilende esaslandyrylan ähli saýlawlaryň işlenip taýýarlanmagyny we baha berilmegini 
kepillendirmek talap edilýär.
Guramaçylyk we önümçilik işlerini kesgitlemek taslama­konstruktorçylyk işläp 
taýýarlamalary bilen ugurdaş alnyp barylmalydyr. Bu işler taslamanyň ähli jähtlerini öz 
içine almalydyr. Taslamanyň ähli jähtlerini (maddy­tehniki üpjünçilik, hili kepillendirmek, 
nou­hau goramak, ätiýaçlandyrmak, işgärleri hakyna tutmagyň zähmet hakyny tölemegiň 
şertleri we ş.m.) işläp geçmek taslamak işleriniň irki tapgyrlary tamamlanandan soň hem 
dowam etdirilmelidir.