O. Ýazmyradowa, A. Nabatowa KÄrhananyň ykdysadyýeti

Soraglar we ýumuşlar
1. Önümiň özüne düşýän gymmatyna kesgitleme beriň.
2. «Önüm öndürmek we ýerlemek boýunça harajatlaryň düzümi hakyndaky düzgünnama» 
laýyklykda haýsy harajatlar önümiň özüne düşýän gymmaty na goşulýar?
3. Harajatlaryň elementler boýunça topara bölünmesiniň düşündiriň we olaryň düýp manysyny 
açyp görkeziň.
4. « Özüne düşýän gymmaty kalkulýasiýa etmek» düşünjesini düşündiriň.
5. Kalkulýasiýanyň mysaly maddalaryny aýdyp beriň.
6. Haýsy harajatlar «göni» we «gytaklaýyn» harajatlara degişli? Gytaklaýyn harajatlar önümiň 
anyk görnüşleriniň özüne düşýän gymmatyna nähili eltilýär?
 13.2.
Meýilnamalaşdyrmak we önümiň özüne düşýän 
gymmatyny kalkulýasiýa etmek
Harajatlaryň ykdysady elementler we kalkulýasiýa maddalary boýunça toparlara 
jemlenişi kärhanada degişlilikde, harajatlar sanawynda we önümleriň kalkulýasiýasynda 
beýanyny tapýar. 
Önümçilik üçin harajatlaryň sanawy (önümçilik çykdajy sanawy) jemi, harytlyk we 
ýerlenen önümiň özüne düşýän gymmatyny hasaplamak üçin peýdalanylýar. Olar kärha­

---

192
nanyň girdejileriniň we çykdajylarynyň balansyny işläp taýýarlamak, dessin maliýe meýil­
namasyny (töleg senenamasyny) emele getirmek, önümi ýerlemegi we peýdany meýilna­
malaşdyrmak üçin binýat bolup durýar.
Önümiň özüne düşýän gymmatyny emele getirmegiň yzygiderliligi boýunça tehnolo­
gik, seh, önümçilik boýunça we doly özüne düşýän gymmat tapawutlandyrylýar.
Täze tehnikanyň görnüşlerine ykdysady taýdan baha bermek we bu görnüşleriň 
arasyndan has netijelisini saýlap almak üçin tehnologik (operatiw) özüne düşýän gymmaty 
hasaplanyp çykarylýar.
Onuň düzümine bellibir sehiň şu amaly ýa­da amallar toplumyny ýerine ýetirmek 
bilen gönüden göni bagly harajatlarynyň pul möçberi girýär. Seh boýunça özüne düşýän 
gymmaty önümiň birligini öndürmek üçin sehiň ähli gündelik harajatlaryndan emele gelýär. 
Önümçilik boýunça özüne düşýän gymmatyna sehleriň önümçilik harajatlaryndan 
başga­da, kärhanany umumy dolandyrmak boýunça çykdajylar goşulýar (zawody dolan­
dyryş işgärleriniň zähmet haky, önümçilik maksatly binalaryň ulanyş tutumy we olary 
ýeňil abatlamak üçin çykdajylar we ş.m.). 
Özüne düşýän gymmaty peseltmegiň çeşmeleri harajatlaryň elementlerinden durýar, 
şolary tygşytlamagyň hasabyna hem önümçilik çykdajylary azaldylyp bilner. Özüne düşýän 
gymmaty peseltmegiň esa sy çeşmelerine şular degişlidir:
– çig malyň, materiallaryň, ýangyjyň we energiýanyň harç lanyşyny azaltmak;
– ulanyş tutumlaryny azaltmak;
– zähmet haky üçin çykdajylary azaltmak;
– edara ediş­dolandyryş çykdajylaryny azaltmak.
Kärhanada özüne düşýän gymmaty peseltmegiň faktorlary şulara bölünýär:
– önümçilik içi faktorlar;
– önümçilikden daşary faktorlar.
Önümçilik içi faktorlara kärhananyň dolandyryş prosesinde täsir edip biljek teh­
niki­ykdysady faktorlary degişlidir. Bu öňi bilen:
– önümçiligiň tehniki derejesini ýokarlandyrmak;
– önümçiligiň we zähmetiň guralyşyny kämilleşdirmek;
– önümçiligiň möçberini üýtgetmek bolup durýar.
Kärhananyň gönüden göni täsir edip bilmeýän faktorlary önümçilikden daşary faktorlar 
bolup durýar. Olara şular degişlidir: çig malyň, materiallaryň we enjamlaryň bahasy; salgyt­
laryň we geçirim leriň möçberleri; tebigy faktorlar; iň pes zähmet haky; ulanyş tutu my nyň öl­
çegi we ş.m. 
Önümçilik üçin harajatlaryň sanawy kärhananyň telekeçilik meýilnamasyna möhüm 
bölekleriň biri hökmünde girýän meýilnama res minamasy bolup durýar. Ol önümiň belleni­
len möçberini çykarmak üçin meýilnamalaýyn harajatlary kesgitlemäge gönükdirilendir, kal­
kulýasiýa bolsa önümiň birliginiň özüne düşýän gymmatyny kesgitlemäge mümkinçilik berýär.

---

193
Harajatlary meýilnamalaşdyrmagyň we hasaba almagyň ýurtda bar bolan tejribesinde, 
düzgün bolşy ýaly, kärhananyň önümçilik maksatnamasyny ölçemegiň natural birlikleri 
(sany, tonna, metr we ş.m.) peýdalanylýar.
Kärhanada meýilnamalaýyn we hasabat kalkulýasiýalary düzülýär. Ilki bilen döwür 
üçin bellenýän harajatlar boýunça kalkulýasiýa işlenip taýýarlanylýar, hasabat kalkulýa­
siýalary bolsa hakyky harajatlaryň esasynda düzülýär. Ýurdumyzyň we daşary ýurtlaryň 
iş tejribesinde kalkulýasiýa etmegiň dürli nusgalary we usullary peýdalanylýar, olaryň es­
asylary 32-nji suratda getirilýär.
Hasaplaşygyň 
görnüşleri boýunça
Hasaplaşygyň 
obýektleri boýunça
Hasaplamagyň usullary
Önüm
boýunça
Sargyt
boýunça
Amal 
boýunça
Proses
boýunça
Üýtgetme 
boýunça
LT
hasaplaýyş
Göni
hasap
Normatiw
Analitik
hasap
Koeffisiýent
Kombinirlenen
Çykdajylaryň 
aýrylmagy