O. K. Iminov iqtisod fanlari doktori, professor
M ahsulot sotishdan, ishlarni bajarishdan va xizm at
Download 24 Kb. Pdf ko'rish
|
|
M ahsulot sotishdan, ishlarni bajarishdan va xizm at k o ‘rsatishdan kelgan tushumning taqsim lanishi. U shbu fondlar korxonalarning x o ‘jalik-m oliya faoliyati natijalariga asosan tashkil etiladi. Biz korxonaning moliyaviy natijalarini quyidagi jadvalda k o ‘rishimiz mumkin. 3-jadval. M oliyaviy natijalar t o ‘g ‘risidagi h isobot (m ing s o ‘m da) T /r Ko‘rsatqichIar nomi Daromadlar Xarajatlar 1. M a h su lo t tovar, ish va x izm atlam i sotishdan s o f tushum 137750 — 2. Sotilgan mahsulot (ish, xizm at) tannarxi — 134376 3. M ah su lot (ish, xizmat)larni sotishda yalpi foyda 3374 — 4. D avr xarajatlari jami shu jumladan: a) sotish xarajatlari b) m a ’muriy xarajatlari d) boshqa operatsion xarajatlar — 79800 12573 39719 27508 5. A sosiy faoliyatning boshqa daromadi 10214 — 6. A sosiy faoliyatining zarari — 6 6212 7. M o liy a v iy faoliyat daromadlari Shu jumladan: a) valuta kursidan olingan daromad b) m oliyaviy faoliyatining boshqa daromadlari 91816 14763 8. M oliy a v iy faoliyat bo'yicha xarajatlar Shu jumladan: a) valuta kursidan farqlangan zararlar b) m oliyaviy faoliyat bo'yicha boshqa xarajatlar 1437 90379 14338 9. U m um xo'jalikfaoliyatining foydasi — 425 10. D a rom ad (foyda) solig'i 10841 — 11. H isobot davrining s o f foydasi — 43 5 0 Manba: Tanlangan korxonaning balansi. iacivai m a ’lumotlarining rahlili shuni ko‘rsatmoqdaki, biz tanlangan korxonaning moliya natijalari tarkibida mahsulot (tcvar, ish, xizmat) larni sotishning yalpi foydasi 3374,0 ming so 'm n i tashkil etgan b o ‘lsa, moüyaviy faoliyatning darom adi 91816,0 ming so ‘m ni tashkil etgan. 4-jadvalda korxonaning pul oqim larini tahlil etiladi. Korxonaning pul oqimla i t o ‘g ‘risidagi hisobotning tahlili shuni k o ‘rsatmoqdaki, vil moliyaviy natijasiga asosan korxonaning operatsion faoliyatidan sof pul kirimi Í0 ‘.' ¡,0 ming so‘mni tashkil etgan. Natijada k orxona o ‘zining m oliya faoliyatini olib borish m aq sad id a tijorat banklarida 10000,0 ming so ‘mlik kredit oigan. Quyida korxonaning davlat budjeti bilan m unosabatlari tahlil etiladi. Pul oqimlari to ‘g ‘risidagi hisobot(ming so ‘mda) T /r K o‘rsatqichlar nomi Kirim Chiqim 1. 2. 3. 4. 5. Operatsion faoliyat: M ahsulot (ish va xizmat)larni sotishdan pul mablagMari Tovar va m ahsulot yetkazib beruvchilarga to ia n g a n pul mablagMari Ishchi -xod im larga toMangan pul mablagMari Operatsion faoliyatning boshqa tushumlari Operatsion faoliyatdan s o f pul kirimi 171963 5 2 2 0 1099 1 5 4 1 5 2 16631 5301 6. Investitsion faoliyat A sosiy vositalarni sotish va sotib olish — 150 7. M oliyaviy faoliyat Qisqa muddatli bankkrediti 10000 — 8. 9. Soliqqa tortish ToMangan darom ad (foyda) s o lig ‘i t o ‘langan boshqa soliqlar 6032 5 0 1 4 11243 Jami m oliyaviy-xo‘jalik faoliyatining s o f pul kirimi 722 — 10. 11. Yil boshidagi pul mablag'lari Yil oxiridagi pul mablagMari — 1012 i 7 34 Manba: Tanlangan korxona balansi. 5-jadval. Budjetga toMovlar t o ‘g ‘risida m a’Iumot (millg SO‘m Ko'rsatqichlar nomi Hi.iob 00 ‘yirha t o ‘ianadi Hatóqsldan t o ‘îangaii 1. 2. 3. 4. D arom ad (foyda) so lig ‘i Jismoniy shaxslardan daromad soiig'i Yalpi daromad so lig ‘i M o l-m u lk s o lig ‘i 3 6 3 6 4 3 5 0 281 ¿ 6 3 6 3 6 1 7 »S3 Jami budjetga t o ‘lovlar 82 6 7 7538 Manba: Tanlangan korxona balansi. Yuqoridagi jadval m a ’lumotlari tahlili shuni k o ‘rsatmoqdaki, biz tanlagan korxona o ‘zining faoliyati asosida budjetga yalpi darom ad to'laydi. U shbu soliq b o ‘yicha yil natijalariga asosan 4350,0 ming so‘mlik yalpi daro m ad solig‘i hisoblangan. Amaida esa budjetga 3617,0 ming so‘m o'tkazgan va buning natijasida budjetdan 733,0 m ing so ‘m qarz bo'lib qolgan. Ishchi-xodim lardan 3636,0 ming so'mlik darom ad solig‘i hisoblangan va u to'liq budjetga o'tkazilgan. Korxona o ‘zining m ol-mulki uchu n 281,0 ming so‘mlik soliq hisoblangan holda budjetga 285,0 ming so ‘m o ‘tkazib bergan. 4 .6 . Korxonalarda moliya ishlarini tashkil etishning xususiyatlari Bozor m u nosab atlarin in g rivojlanishiga bevosita bog‘liq holda k o rx o n ala rd a m o liy a ishlari sifat jih a td a n yangi m az m u n g a ega bo'lmoqda. Iqtisodiyotda bozor munosabatlarining takomillashib borishi bilan korxonalar moliya xizmatining m uhim vazifasi bo'lib nafaqat davlat budjeti, tijorat banklari, xaridorlar, mol yetkazib beruvchilar, boshqa xo‘jalik yurituvchi subyektlar va o ‘zlarining xodimlari oldidagi majburiyatlarini bajarishni amalga oshirish bilan bir qatorda o ‘zlarida moliyaviy m enejm entni oqilona tashkil etish ham hisoblanadi. Moliya m enejm enti o ‘z m o h iyatig a asosan o linadigan foyda k o ‘paytirish m aqsadida korxonaning m oliya-xo‘jalik faoliyati jarayonida yuzaga keladigan pul oqim larini oqilona va samaradorlik bilan boshqarishni anglatadi. Moliya m enejm entida boshqaruvning obyekti b o iib korxonalarning pul aylanmalari hisoblanadi. Moliya menejmenti moliyaviy hisobotlarni c h u q u r tahlil e tish , x o ‘ja lik n in g aktivlari va passivlari ta rk ib in i o'zgarishiga asosan pul oqimlarining (tushum lar va to ‘lovlar) istiqbolini belgilash asosida korxonaning moliyaviy strategiya va taktikasini ishlab chiqadi. U shbu om illar m a ’lum korxonaning u m um iy boshqaruvi tizim ida moliya xizmatining tarkibi va uning ahamiyati t o ‘g ‘risidagi tushunchaga o ‘zgartirishlar kiritadi. Moliya xizmatining aniq tarkibiy tuzilmasi va bajaradigan vazifalari aniq olingan korxonaning xo'jalik yuiitishdagi tashkiliy-huquqiy shakliga, korxonaning ishlab chiqarish hajmi, pul aylanmasining m iqdori va ishchi xodimlarining soniga bevosita b o g ‘liq. Xalqaro am aliyotda korxonalarning moliya xizmati quvidagi asosiy vazifalarini bajaradi: — korxona biznes-rejasini ishlab chiqish va uni bajarishda ishtirok etish; — asosiy, moliya va investitsiya faoliyati natijasida yuzaga keladigan pul oqimlarini boshqarish; — korxonani rivojlantirishning moliyaviy dasturini ishlab chiqish; — oqilona kredit siyosatini ishlab chiqish; — moliyaviy rejalashtirish; — mol yetkazib beruvchilar, xaridorlar, budjet, tijorat banklari va boshqa xo'jalik subyektlari hisob-kitoblarni amalga oshirish; — m oliyaviy va boshqa q altisliklardan (risklar) sug‘u rta lash n i t a ’minlash; — korxonaning m oliya-xo‘jalik faoliyatini doimiy ravishda ch u q u r tahlil etish, — pul m ablag'laridan maqsadli va sam arador foydalanishni q a t’iy nazorat qilish va boshqalar. K orxonalarning m iqdori, x o d im lar soni, tarm o q sohasi, ishlab chiqarishda oldinga qo'yUgan m aqsadlar asosida yuqorida t a ’kidlab o ‘tgan vazifalari kengaytirilishi va yanada aniqlashtirilishi m um kin. Korxonalarda moliyaviy qarorlam i qabul qilishda ko‘plab xodim lar ishtirok etadilar. Eng m uhim moliyaviy qarorlar faqatgina korxonaning yuqori boshqaruvi rahbarlari to m o n id a n qabul qilinadi. Shuni ta ’kidlash lozimki, korxonalarda m uhim moliyaviy qarorlarni ishlab chiqish va ularni qabul qilishda eng faol xodim lar b o 'lib moliya xizmati boshlig‘i va bosh hisobchi hisoblanadi. Korxona moliya-xo'jalik faoliyatini yuritishda moliya xizmati boshlig‘i va bosh hisobchi o ‘z vakolatlari doirasida vazifalarni o ‘zaro taqsimlab oladilar. Korxonalarda ular o'rtasidagi vazifalar taqsimotidan umumlashtirgan holda guruhlarga ajratish m um kin. Biz buni quyidagi jadvalda keltiramiz: 6-jadval. M oliya xizmati boshlig‘i va bosh hisobchi majburiyatlarining taqsimoti № M oliya xizmati boshlig‘i Bosh hisobchi 1. Tijorat banklari bilan ishni tashkil etish Buxgalteriya hisobi va h iso b o tin i olib borish 2. Pul m ablag‘lari hisob raqamlarini boshqarish M o liy a v iy hisobotlarni tayyorlash 3. M oliyalashtirish manbalarini jalb qilish Ichki auditni am alga oshirish 4. Kredit va valuta siyosatini olib borish Ish haqini berishni am alga oshirish 5. D iv id e n d siyosatini olib borish Smetalarni tuzish 6. S u g ‘urtani amalga oshirish Hisobotlarni tartibga solish va saqlash 7. Soiiq larn i rejalashtirish Soiiqlarni toMash Yuqorida t a ’kidlab o ‘tilgan taqsimot ishlab chiqarish hajmi yirik korxonalarda uchraydi. Bunday korxonalarda o ‘z xizmat majbui iyatini am alga oshirishda bosh hisobchi moliya xizmati boshlig'iga bevosita bo 'y su n a d i. A m aliyotda ishlab chiqarish hajmi kichik, xodim lar soni kam bo'lgan kichik biznes subyektlarida moliya xizmati tashkil etilmaydi. M oliya-xo'jalik faoliyatini yuritishdagi barcha moiiyaviy vazifalarni bajarish bosh hisobchi zimmasiga yuklatilgan. Q isqacha xulosalar K o rx o n a moliyasi o ‘z m ohiyatiga k o 'r a k o rx o n a n in g tadbir- korlik faoliyati natijasida xususiy kapital, m aq sad li m ark azlash g an va m arkazlashm agan pul fondlarini shakllanishi, ularni taqsimlanish h a m d a s a r f la n is h i b ila n b o g 'l iq m o iiy av iy y o k i pul m u n o s a - b a tla r id a n iborat. K orxonalar moliyasi taqsimlash va nazorat funksiyasini bajaradi. Korxonalar moliyasini tashkil etishning xo'jalik yuritish faoliyatidagi m ustaqillik, o ‘z - o ‘zini m oliyalashtirish, m o d d iy m anfaatdorlik va moiiyaviy zaxiralar bilan t a ’minlanganlik tamoyillari mavjud. Tayanch so‘zlar Pul, korxonalar m oliyasi, taqsimlash va n azorat funksiyasi, xo'jalik yu ritish fa o liy a tid a m u staqillik, o ‘z - o ‘zin i m oliyalashtirish, m oddiy manfaatdorlik, moiiyaviy zaxiralar, pul resurslari, xususiy kapital, jalb etilgan mablag'lar, m oiiyaviy hisobot, buxgalteriya balansi, moiiyaviy menejment. Nazorat uchun savollar 1. Korxonalar moliyasining mohiyati nima? 2. Konconalar moliyasi qanday funksiyalarni bajaradi? 3. Korxonalar moliyasini tashkil etishning qanday tam oyillari mavjud? 4. Korxonalar moliyaviy resurslari tarkibi nimalardan iborat? 5. Korxonalarni moliyaviy t a ’minlashning qanday shakllari mavjud? 6. Korxonalar buxgalteriya balansining aktiv qismining tarkibi nimalardan iborat? 7. Korxonalar buxgalteriya balansining passiv qismini tarkibi nimalardan iborat? 8. Korxonaning mahsulot sotishdan kelgan p u l m a b la g 'la ri qan day taqsim lanadi? 9. Korxonada moliyaviy menejmentning mohiyati nim a? V bob. B A N K L A R V A U L A R N IN G O P E R A T SIY A L A R I 5 .1 . B anklam ing mohiyati va asosiy funksiyalari Kredit — bank tizim ining shakllanishi va rivojlanishi — iqtisodiy islohotlarni amalga oshirilishining ajralmas belgilaridan (xususiyat- laridan) biridir. Bu sliu bilan ta ’kidlanadiki, bank tizimi har qanday turdagi iqtisodiyotning m arkaziy tizimini tashkil qiluvchi unsurlaridan hisoblanadi. Bank tizimi vaqtinchalik b o ‘sh turgan pul m ablag‘larini akku- m u la ts iy a qilish fu n k siy a sin i am alga o sh ira d i. B ank tiz im in in g m uvaffaqiyatli ish id an iq tiso d iy o tn i sam arali faoliyat k o 'rsatish i, u m u m a n olganda m am lakatdagi iqtisodiy o ‘sish bog'liq boMadi. «Bank tizimi» tushunchasi birinchi navbatda «Bank va tizim» kabi tashkiliy tuzilm ani tashkil qiluvchi tushunchalarni aniqlashni talab etadi. Bank nima? — degan savol oldindan qaralganda oddiy hisoblanadi, birok u oddiy tush u n c h a d a n iborat emas. Xalq orasida bank bu — pul om bori degan tu sh u n c h a bilan yuradi. H a q iq a td a esa b a n k n i bu tu s h u n c h a b ilan m o h iy a tin i ochib b o 'lm a y d i va ban k n in g xalq x o ‘jaligidagi t o ‘liq o 'rn in i k o ‘rsatish m u m k in emas. Biroq yanada kengroq m a ’noda bank m ohiyatini bilish uchun bank tushunchasining turli qarashlarini o'rganishni talab qiladi. 0 ‘zb e k isto n R espublikasi q o n u n larig a asosan bank — tijorat muassasasi bo'lib, jism oniy va huquqiy shaxslarning b o ‘sh turgan pul m ablag'larini jalb qilish va ularni o ‘z nom idan, t o ‘lovlilik, muddatlilik, qaytib berish sharti asosida joylashtirish operatsiyalarini va boshqa bank operatsiyalarini bajaradi. B a ’zi adabiyotlarda «bank — b u korxona», deb h a m izoh beriladi. M a ’lu m k i, b a n k yaxlit o lin g a n k o rxona sifatida ishlab chiqarish jarayonini amalga oshirmaydi. Tijorat banklarining faoliyatini korxona faoliyatiga shu jihatdan o ‘xshatish m um k in k i, tijo rat banklari h am k o rxonalar singari o ‘z faoliyatini, o ‘z daro m adin i k o ‘paytirishga va shu asosda birinchidan, o ‘z asoschilari — aksiyadorlarining m anfaatlarini, ikkinchidan, o ‘z mijozlarining manfaatlarini him oya qilishni t a ’m in lash d a n iborat. Tijorat banklarini fikrimizcha shunchaki «korxona» emas, «maxsus korxona» deb qarash zarur. C h u n k i tijorat banklari ssuda kapitali harakatini amalga oshiradi va shu asosda bank o ‘z aksiyadorlariga, paychilariga foyda olishni t a ’minlaydi. T ijorat banklari bank tizim ining m u h im b o ‘g ‘ini b o'lib, kredit resurslaming asosiy qismi shu banklarda yig'iladi va bu banklar huquqiy, jism oniy shaxslarga o ‘z xizmatlarini ko'rsatadi. Banklar — tovar-pul xo'jaligining ajralmas atributidir. Tarixan b u lar y o n m a-y o n rivojlanib kelgan. Shuning u c h u n q iym atning pul shaklining m uom alasining boshlanishi bank ishining boshlanishi deb hisoblash ham d a bank faoliyatining rivojlanishidagi yetukligi doim o iqtisodiyotdagi tovar-pul alo q a larin in g rivojlanish darajasiga m os kelgan. Banklar-m oliyaviy b o z o rn in g tashkiliy tu zilish in in g bir qismi b o 'lg a n kredit tashkiloti b o 'lib , jism o n iy va y u rid ik shaxslarning vaqtinchalik b o ‘sh turgan pul mablag'larini ja m g ‘arish, yig‘ish, jam lan- gan (akkum ulatsiya qilingan) m ab la g 'la rn i o ‘z n o m id a n qaytarib berishliiik, muddatlilik asosida berish ham da mijozlarning topshirig'iga ko‘ra t o ‘lovlarning amalga oshirish vazifalarini bajaradi. Bu «bankning ilk» belgilari b o ‘lib, ular aslida tarixan banklarning shakllanishidagi 3 asosiy yo'nalishni o 'z id a aks ettiradi. M a ’lum bir s h a r t la r a s o sid a u s h b u y o ‘n a lis h la r g a c h e r k o v l a r n i n g o ‘z larig a topshirilgan pul mablag'larini saqlab berishni t a ’m inlash faoliyatini, sudxo‘rlik kreditlarini, keyinchalik ularning tijorat kreditiga aylanishini, alm ashtiruv (menyali) «stollarining» idoralarining «hisob-kitob» va valuta bilan faoliyatlarini m um kin. H aqiqatda esa oxirgi yo'nalish bu tashkilotlarga n om berish uch u n asos bo'lib xizmat qildi. K o ‘pgina mamlakatlarning q o n u n iy aktlarida (hujjatlarida) «bank» tushunchasi-jam g'arm alarni qabul qiluvchi, hisob-kitoblarni amalga oshirish va qisqa m udd atli k red itla r b eruv ch i tash k ilo td ir. Biroq bankning yagona um um iy qabul qilingan tushunchasi m avjud emas. M asalan, Fransiyada 1984-yildan boshlab kredit tashkilotlari orasida farqlar kiritilgan bo ‘lib, ular quyidagilardan iboratdir. Kredit tashki lotlari ikki guruhga bo'lingan, birinchi toifa kredit tashkilotlariga talab qilib olguncha depozitlarni va ikki yilgacha m u d d atli depozitlarni qabul qilish huquqiga ega bo'lgan h a m d a bu h u q u q d a n m a h ru m kredit tashkilotlaridir. 11 — O.Yu. Rashidov va bosh. 161 Buyuk Britaniya hukumati esa 1979-yildan banklarva boshqa kredit tashkilotlari, h a m d a «litsenziyali depozit tashkilotlari»ni farqlashga ya’ni ularni o ‘zaro ajratishga harakat qildilar. A m m o eng a w a lid a n boshlab institutlam i tasniflashda barcha mumkin bo'lgan cheklashlarni amalga oshirishga harakat qildilar. 1986-yildan esa bu tizim dan haqiqatda voz kechishlariga t o ‘g ‘ri keldi, chunki bu tizim nafaqat samarasiz, balki kredit tizimi va moliya- viy b o z o rla r ustidan M arkaziy bank nazoratini am alga oshirishda ishonchsiz, asossiz ham da noqulayliklarga olib keldi. 0 ‘zbekistonda tijorat banklarini yaratish va faoliyat ko'rsatishi 0 ‘zbekiston Respublikasining 1996-yil 25-aprelida qabul qilishcha «Banklar va bank faoliyati t o ‘g ‘risida»gi Qonunga binoan olib boriladi. U shbu qonunga asosan bank- bu tijorat tashkiloti bo‘lib, bank faoliyati deb hisoblanadigan quyidagi faoliyat turlari majmuyini amalga oshi- radigan yuridik shaxsdir: — yuridik va jism oniy shaxslardan om onatlar qabul qilish ham da qabul q ilin g a n m a b la g 'la r d a n tavakkal qilib k red it b e rish yoki investitsiyaiash uchu n foydalanish; — t o ‘lovlarni amalga oshirish. Bankning tarixan aniq paydo b o ‘lgan sanasi yo‘q. Bank faoliyati unsurlarining u yoki bu m iqdorda rivojlanishi Italiyada, Gretsiyada, Misrda va boshqa m am lakatlarda yangi davrga qadar qayd qilingan. Birlamchi banklar tangalarni sotish, sotib olish, almashtirish, muddatli kelgun cha m ajburiyatlarni hisobga olish, m ijozlarning m ulklarini (moliyasini) boshqarish, kreditlarni berish, ipoteka va lombard ope- ratsiyalarni, dalolatnom alarni tuzish ham d a boshqa operatsiyalarni amalga oshirganlar. Keyinchalik esa o ‘z mijozlarining farmoishiga asosan kreditorlar hisob-kitoblar va boshqa operatsiyalarni amalga oshirishni boshladilar. Ishlab chiqarish va muomalaning o ‘sishi munosabatda barcha m am lakatlarda banklarning aham iyati ko'tarildi. Yuqorida k o‘rib o'tilgan funksiyalarga yangilar, m asalan, foiz keltiradigan kapitalni boshqarish funksiyalari q o ‘shildi. S h u n d a y qilib b an k lar — bu kreditning rivojlanishi natijasidir. Shuning u c h u n kredit bankga nisbatan asos bo ‘lib hisoblanadi. T a ’kidlash m u m k in k i — b ank bu kredit ishining sh u n d a y rivo- jolanish bosqichiki, u n d a kredit, pul va hisob-kitob operatsiyalari m ajm u asida bir m arkazd a yig'iladi. U m u m a n olganda yak u n qilib aytish m um k in ki: B an k — bu pul m ablag‘larini ja m la s h va ularn i o ‘z n o m id a n qaytarib berishlik, t o ‘lovlilik va m uddatlilik asosida tarqatish u c h u n yaratilgan tashkilotdir. Banklarning asosiy maqsadi pul m ablag‘larini kreditorlardan qarz oluvchilarga va sotuvchilardan xaridorlarga o ‘tkazishda vositachilik qilishdir. Banklar bilan bir q a to rd a , b o z o rla rd a pul m a b la g ‘larni o ‘tkazishni b oshqa m oliyaviy va kredit — m oliyaviy tashkilotlar: investitsion fondlar, sug'urta kom paniyalari, brokerlar, d em ir firmalari va hokazolar bajarilishlari m um kin. Biroq banklar, moliyaviy b o zo r subyekti sifatida boshqa subyektlardan quyidagi belgilari bilan ajralib turad i. Birinchidan, banklar uchun qarz majburiyatlarining ikki to m o n lam a a lm ashtirish xarakterli (xos)dir: u la r o 'z la r in in g m a jb u riy a tla rin i (depozit) shakllantiradilar va jalb qilingan m a b la g ia rn i qarz m aj- buriyatlariga, qimm atli qog'ozlarga (boshqalarning chiqargan qog‘oz- lariga) joylashtiradi; Ikkin ch id an b a n k la r o 'z la rig a yu rid ik va jis m o n iy sh ax slar ol- didagi q a ’tiy belgilangan su m m a b o ‘y icha sh artsiz m ajb u riy atlarn i oladilar. A m m o shuni nazarda tutish zarurki, bugungi kunda aniq olingan bank tashkiloti amaliyotida barcha sanab o'tilg an bank operatsiyalari amalga oshirilmaydi yoki deyarli mavjud emas. Yuqorida ko'rib o'tilganlarga asosan, aytish m um kinki, banklarni m e ’yor faoliyat ko‘rsatishi va yashashi u c h u n aniq asosiy faoliyat «to'plami» mavjuddir. Bunday operatsiyalarga quyidagilar kiradi: — depozitlarni qabul qilish; — pul to'lovlari va hisob-kitoblarni amalga oshirish; — kreditlarni berish. Bank mohiyatini t o ‘liqroq (to 'laro q ) u ning funksiyalarini ochib beradi. Tijorat banklarining iqtisodiy roli un in g faoliyat doirasining keng bo'lishiga olib keladi. Tijorat banklari quyidagilarni bajaradi: — v a q tin c h a b o ‘sh tu rg a n pul m a b la g ‘la r n i yig‘ish va u la rn i kapitalga aylantirish; — korxona, tashkilotlar va aholini kreditlash; — muomalaga kredit pullar (m uo m a la n in g kredit vositalari) ni chiqarish; — xalq x o ‘jaligida hisob-kitoblar va t o ‘lovlarni amalga oshirish; — moliya-valuta bozorida faoliyat ko ‘rsatish; — iqtisodiy-moliyaviy axborotlar berish va maslahat xizmatlarini k o ‘rsatish. Bankning birlam chi va asosiy funksiyasi b o i ib , vaqtinchalik b o ‘sh pul mablag‘larini akkumlatsiya qilish, yig‘ish funksiyasi hisoblanadi. Akkumlatsiyasining o ‘ziga xos tam oyillarni hisobga olish zarurdir. Banklar b o ‘sh pul m ablag‘larini yig'ish va ularni kapitalga aylantirish funksiyasini bajara turib mavjud b o ‘sh pul daromadlari va jam g ‘ar- malarni yig'adi. Chunki banklar nafaqat o ‘zlarining, balk, begonalarning vaqtin- chalik b o ‘sh pul m ab lag ‘larini yig‘adi. Jam lan g an pul m ablag‘lari banklarning o'zlarining is’temoliga emas, balki begonalarning (boshqa) is’temoli uchun foydalaniladi. Jam g ‘aruvchi (b o ‘sh pul mablag‘i egasi) o ‘z m ab lag 'larin i ban k k a ishonib to p shirg an i u c h u n va bank bu m ablag'lardan foydalangani uch un m a ’lum foiz hisobida darom ad oladi. Jam lanad ig an va qayta taqsim lanadigan m ablag'larining m ulk huquqi birlamchi kreditor (bank mijozi) da saqlanib qoladi. B o'sh pul mablag‘lari hisobidan ssuda kapitali fondi vujudga keladi va b u fond xalq xo‘jaligi tarm oqlarini kreditlash uch u n ishlatiladi. Banklarning ikkinchi funksiyasi — pul muomalasini tartibga solish funksiyasi. Banklar turli xo'jalik subyektlar orqali o ‘tadigan to ‘lov m uomalasi (oboroti) ning markazi sifatida chiqadi. Hisob-kitoblar tizim i orqali ban klar o ‘zlarining mijozlariga ayirboshlashni amalga oshirishni, pul m ablag‘!ari va kapitalni aylanishi uchun sharoit yaratib beradi (10-chizm a). Banklar orqali alohida olingan subyektlar va bir butun m am lakat iqtisodiyotidagi oborot(aylanishi) o ‘tadi. M uom alaga kredit pullarni chiqarish funksiyasi tijorat banklarni boshqa moliya institutlaridan ajratib turadi. Tijorat banklari depozit-kredit emissiya qilganida, ssudalar ber- ganida pul massasi oshadi va ssuda bankka qaytarilganda m u o m alad a pul massasi kamayadi. Tijorat banklari kredit pullarni yaratishning emitenti hisoblanadi. Tijorat bank to m o n id a n mijozga berilgan kredit uning hisob raqamiga o ‘tkaziladi va b an kning qarz majburiyati ortadi. Mijoz bu m ablag‘ning m a ’lum qismini naqd pul shaklida hisob raqam idan olishi m unikin. Т г а з ^ о э К а с Ы П к К г е Ь К Ь е п э Ь Т о ‘1 о у Т и п к з 1 у а 1 а п ^ п к з 1 у а 1 а п / ' ч 1 и п к з 1 у а 1 а п и а т д 'а г т а йлпкв1уа1ап Вапк ¡пуез!оп ^пкз1уа!ап 2 а т о п а у |у Download 24 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|