O. K. Iminov iqtisod fanlari doktori, professor
.2 . K orxonalar moiiyasining tashkil etishning
Download 24 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- 4 .3 . Korxonaning moliya resurslari
- 10 — O.Yu. Rashidov va bosh.
- 8-chizma. K orxonalar moliya resursiarining taríibi va lining maiilmfari.
- I-jadval Korxona buxgalteriya balansining aktiv qismining tarkibi (ming s o ‘mda) Ko‘rsatqichlar nomi H isobot yili boshiga
- 9 4 4 N o m o d d iy aktivlar — U z o q muddatli investitsiyalar — U z o q muddatli debitorlik — qarzlari
- 2 1 1 3 1 8 194113 T ovar-m oddiy zaxiralar 1736 9309 Debitorlar 4072 9 9 9 0 Pul m ablag‘lari
- Tan!ab olin gan korxona balansi.
- K orxona buxgalterivit. balansining passiv qismining iaikib: (m ing s o ‘n;da) 2-jadval. K o‘rsatqich!ar aom i Passivlar.
- 11206 3 1 1 2 H isobot yili oxiriga 12448 1 1523 31 1 2
- 3 5 6 5 3 7 1 3 9 2. Majburiyatlar 106548 1 8 2036 Joriy majburiyatlarshu jumladan:Joriy 106548 182036
- 2 2 2 0 2 5 5 5 O lingan Byudjetga tolovlar uchun 1400 75 0 qarz Qisqa muddatli qarzlar — 10000
- Balans passivi b o y ich a jami 2 2 7 6 4 6 2 1 9 1 7 5 Manba: Tanlab olingan korxona balansi.
4 .2 . K orxonalar moiiyasining tashkil etishning tamoyillari K orxonaning moliyaviy munosabatlari ularning x o ‘jalik yuritish faoliyati asosida m a ’lu m tamoyillarga asosan tashkil etiladi. Ushbu tam oy illar quyidagilardan iborat: — x o ‘jalik yuritish faoliyatidagi mustaqillik; — o ‘z - o ‘zini moliyalashtirish; — m oddiy m anfaatdorlik; — moliyaviy zaxiralar bilan t a ’minlanganlik. X o ‘jalik yuritish faoliyatidagi mustaqillik tam oyili korxonaning moliya sohasidagi mustaqilliksiz amalga oshirilishi m um kin emas. Ushbu tam oyil mulkchilik shaklidan q a t’i nazar barch a xo'jalik yurituvchi sub y e k tla r o 'z la r in in g iqtiso d iy faoliyat so h a sin i, u n in g m o liy a- lashtirishni m anbalarini, d aro m ad olish m aqsadida pul m ablag‘larini kapital q o ‘yilmalariga y o ‘naltirishni mustaqil tarz d a belgilashlarida arnalga oshiriladi. Ushbu faoliyatning asosiy maqsadi xo ‘jal;k yurituvchi s u b y e k tla r i s h c h i - x o d i m l a r i n i n g m o d d iy f a r o v o n l ig i n i y a n a d a oshirishdan iborat b o ‘ladi. Bozor munosabatlari korxonalardan iste’m olchilarning talablariga asosan sam aradorva oqilona ishlab chiqarishni tashkil etishga, mahsulot va xizm atlarning sifatini oshirishga undaydi. K orxonalar o ‘z faoliyatida q o ‘shim cha darom ad olish u c h u n asosiy faoliyatdan tashqari qimm atli qog‘ozlar bozorida davlat, boshqa xo ‘jalik subyektlarining qimm atli qog‘ozlariga qisqa va uzoq m uddatli investitsiyalar qilishlari m um kin. Shuni t a ’kidlash lozimki, korxonalarning x o‘jalik yuritish faoliya- tidagi mutloq mustaqillik to ‘g ‘risida fikr yuritish m u m k in em as, chunki vakolatli davlat organlari to m o n id an ularning faoliyat yuritishlarining ayrim tom onlari qonun asosida tartibga solinib turiladi. M asalan, korxonalar va turli darajadagi budjetlar o'rtasidagi o ‘zaro m unosabatlar q onun asosida q a t’iy belgilab q o ‘yiladi. M ulkchilik shaklidan q a t’i nazar barcha korxonalar o ‘z faoliyati asosida q o n u n asosida berilgan soliqlami, o ‘rnatilgan stavkalarda t o ‘lab borib turli darajadagi budjet- larni shakllantiradi. Davlat tom o n id an korxonalar u c h u n amortizatsiya siyosatini belgilaydi. Aksiyadorlik jam iyatlari u c h u n esa moliyaviy zaxiralarni tashkil etish va ularning miqdori q o n u n a n belgilanadi. 0 ‘z - o ‘zini m oliyalashtirish tam oyilini am alga oshirish x o ‘jalik yurituvchi subyektlarning tadbirkorlik faoliyatining asosiy shartlaridan kelib chiqadi. 0 ‘z -o ‘zini moliyalashtirish tamoyili k o rxonalar to m o n i dan m ahsulot ishlab chiqarish va uni sotish, ishlarni bajarish va xizmatlar ko'rsatish xarajatlarini to 'liq qoplash, ishlab chiqarishni shax- siy pul m ablag‘lari bilan t a ’m inlash ham da zaru r boMganda tijorat banklari kreditlaridan foydalanishni anglatadi. Iqtisodiyotni rivojlangan m am lakatlarida ko rx o n an in g o ‘z - o ‘zini moliyalashtirish sohasida ularni shaxsiy mablag‘lari ju d a yuqori darajada ya’ni 70% dan ortig‘ini tashkil etadi. Korxonalar faoliyatining m oliya- lashtirishni asosiy shaxsiy m anbalariga foyda, am ortizatsiya ajratm alari va t a ’mirlash ja m g ‘armalari kiritiladi. M oddiy manfaatdorlik tam oyilining obyektiv zarurligi m ulkchilik shaklidan q a t’i nazar barcha korxonalarning pirovard m aqsadi b o ‘lib d a ro m a d topishligidan kelib chiq ad i. K o rx o n a la r t o m o n i d a n o ‘z faoliyatining ijobiy natijalariga erishishlikdagi m anfaatdorlik nafaqat uni ishtirokchilari uchun emas, shu jum ladan davlat h am m anfaat- dordir. Korxonalam ing ishchi-xodimlari doirasida ushbu tamoyil yuqori darajadagi ish haqi miqdori bilan amalga oshiriladi. M o d d iy m a n fa a td o rlik tam o y ili k orxonalar m iq y o sid a davlat to m o n id an oqilona soliq siyosatini olib borishi natijasida ularning faoliyatini q o ‘llab-quw atlash, ishlab chiqarishni kengaytirish uch u n iqtisodiy sh a rt-sh a ro itla r yaratish va pirovard natijada d aro m ad n i ko'paytirish bilan amalga oshiriladi. Korxonalar tom onidan ushbu tamoyilni amalga oshirilishi yangi yaratilgan qiymat, shaxsiy kapital o'rtasida oqilona taqsim otni olib borish va ja m g ‘arm a ham da iste’m ol fondlarini shakllantirish asosida yuzaga chiqadi. Davlatning manfaatdorligi esa korxonalar faoliyatida rentabellikni t a ’minlash, ishlab chiqarishni o ‘sishi va soliq intizomiga qat’iy rioya etishliklari asosida yuzaga chiqadi. Ushbu tamoyilni amalga oshirishda korxonalar faoliyatida m oliya-xo‘jalik yuritish va uning pirovard natijalari ham da shaxsiy kapital saqlashlari u c h u n moddiy javobgarlikning mavjudligi bilan am alga oshiriladi. M oddiy javobgarlik uchun moliyaviy usullar Respublika qonunchiligi asosida tartibga solinib turiladi va amalga oshiriladi. X o ‘jalik yuritish faoliyatida shartnom a majburiyatlarini, t o ‘lov intizom ini, soliq qonunchiligini buzgan korxo nalar u c h u n turli moliyaviy cho ralar q o ‘llanishi mumkin. Rentabelsiz faoliyat k o ‘rsatayotgan korxonalar u ch u n esa ular o ‘z majburiyatlariga j a v o b b e ra o lm a y d ig a n h o l a t la r d a dav lat o rg a n la ri to m o n i d a n bankrotlik jarayoni qoMlaniladi. 0 ‘zbekiston Respublikasi Soliq Kodeksiga asosan amaldagi soliq qonunchiligini buzgan korxonalam ing rahbarlariga nisbatan m a ’muriy javobgarlik ko'zda tutilgan korxonaning ishchi-xodimlari u c h u n mehnat intizom ini buzgan, ishlab chiqarishda brakka yo ‘l qo'yilgan holatlarda m ukofotdan m ahrum qilish, ish haqidan ushlab qolish, zarur holatlarda is h d a n b o ‘s h a tis h k o ‘z d a t u ti lg a n . U s h b u y o 'n a li s h j u d a k o ‘p korxonalarda amaliyotga kiritilgan. Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalaming tadbirkorlik faoliyatida m a ’lum qaltisliklar (risklar) tufayli biznes uchun qo'yilgan mablag‘larni q a y tm a slig i h o la tla r in in g m a v ju d lig i u la r to m o n i d a n m oliyaviy zaxiralarni tashkil etishlarini talab etadi. Hozirgi sharoitda barcha qaltisliklar o ‘z nom idan va o ‘z hisobidan ixtiyoriy ravishda o ‘z faoliya tini olib borayotgan tadbirkorlar zimmasiga tushadi. Xaridorlar uch u n iqtisodiy raqobat shart-sharoitlarida tadbirkorlar b a ’zi holatlarda o ‘z m ahsulotlarini, xizm atlarini old ind an to 'lo v siz yetkazib beradilar. Korxonalar tom onidan qimmatli qog'ozlarga qilgan kapital q o ‘yilmalari nafaqat daromad keltirishi balki kapitalni y o‘qotish qaltisligi bilan bog‘liq. N ihoyat, korxonalar to m onidan ishlab chiqilgan iqtisodiy dastur- larda samarasiz hisob-kitoblar ham mavjud. Bu salbiy holatlarning oldini olish, juda zarur holatlarda m oliyaviyjihatdan qo'llab-quw atlash u c h u n moliyaviy zaxiralarni tashkil etish zaruriyati yuzaga chiqadi. Mulkchilik shaklidan q a t’i nazar barcha korxonalar budjetga va b u djetdan tashqari fondlarga barch a soliqlar, m ajburiy to 'lo v la rn i toMagandan qolgan sof foyda hisobidan moliyaviy zaxiralarni shakllan- tirishlari mumkin. Aksiyadorlik jamiyatlari u c h u n esa imtiyozli aksiya- larga dividend to'lashlari uchun moliyaviy zaxiralarni shakllantirish q o n u n d a belgilab qo'yilgan. Hozirgi vaqtda amaliyotda ko‘plab korxonalar o'zlarining moliyaviy imkoniyatlarini cheklanganligi sababli barqaror moliyaviy holatni saqlab turishlari uchun kerakli m iqdorda moliyaviy zaxiralarni tashkil eta olmayaptilar. Yuqorida ta ’kidlab o ‘tgan korxonalar m oliyasining tashkil etuvchi tam oyillar doimiy ravishda va uzviy bog‘liqlikda rivojlanishdadir. Ishlab chiqarishning rivojlanishi, ishchi kuchlarining holati, iqtisodiy shart- sharoitlarning o ‘zgarishiga asosan tam oyillarining turlarini am aliyotda qanday miqdorda, qaysi shakl ham da usullarda qoMlanishiga bevosita t a ’sir ko ‘rsatadi. 4 .3 . Korxonaning moliya resurslari Korxonaning moliya resurslari bu — k o rx on alar ixtiyorida bo ‘lgan pul tushumlari va pul darom adlaridan iboratdir. Ularning q o ‘llanilishi- ning m aqsadi b o ‘lib davlat budjeti, tijorat banklari, sug'urta va boshqa korxonalar oldidagi moliyaviy m ajburiyatlarini pul m ablag‘lari bilan t a ’m inlash hisoblanadi. Moliya resurslari ishlab chiqarishning barqarorligini saqlab turish, u n i kengaytirish va korxona ish ch i-xo d im larin in g m oddiy rag‘b a t- lantirish uch u n asosiy m anba b o ‘lib xizm at qiladi. K o rx o n alam in g m o hya resurslarini m anbayi b o ‘lib ularning xususiy m ablag'lari va turli m anbalardan jalb etilgan m ablag‘larni tashkil etadi. M ohya resurslarini birlamchi resurslarini shakllantirilishi ko rx o n aning tashkil etish jarayonida uning ustav fo n d in i shakllantirishda am alga oshadi. B unda korx o n a to m o n i d a n m u o m a la g a o d d iy va 10 — O.Yu. Rashidov va bosh. 145 imtiyozli aksiyalar chiqarib. ular aksiyadorlar orasida joylashtiriladi. Ustav fondining miqdori tashkil etilayotgan korxonaning m ol-m ulki, asosiy va aylanm a fondlarning miqdoriga bevosita bogiiqdir. Korxona moliya resurslarining shakllanishining keyingi jarayonni foyda va amortizatsiyadan ajratmalar hisobiga amalga oshiriladi. A m a- liyotda ushbu ajratm alardan tashqari korxonalar moliya resurslarining manbalari b o i ib quyidagi xizmat qiladi: — ishlab chiqarishga yaroqsiz m ol-mulkni sotishdan kelgan tushum; — qurilishda ichki resurslarni jalb qilish; — xorijiy valuta kurs o ‘zgarishidan keladigan tushum; — boshqa tushum lar. Yangi tashkil etilayotgan korxonalar moliya resurslari tarkibida moliya bozorida m uomalaga turli qimmatli qog‘ozlar chiqarish yor- dam ida (obligatsiyalar) mablag‘ jalb qilish ham alohida o ‘rin egallashi m um kin. K orxona moliya resurslarini shakllantirishda jalb etilgan m ablag‘lar, y a ’ni tijorat banklaridan olingan kreditlardan ham foydla- nishlari mumkin. Biz yuqorida t a ’kidlab o ‘tgan moliya resurslaridan tashqari korxo nalar o'zlari kiradigan assotsiatsiyalar, konsernlar, xoldinglar o'rtasida foydani qayta taqsimlanishi, sug'urta kompaniyalar tom onidan zararni qoplash uchun toMovlarni to'lash orqali ham qo'shim cha m ablagiarni olishlari m um kin. Biz korxonalar moliyasining resurslari va manbalarini 8-chizm a yordam ida yoritishga harakat qilamiz. Chizm ada xalqaro amaliyotda korxonalar moliya resurslar va ularni tashkil etishning barcha m an b a lari keltiriladi. Korxonalar turli manbalari hisobiga jalb etilgan moliya resurslaridan ishlab chiqarishni kengaytirish, uni texnikaviy qayta jihozlash. ilmiy tadqiqot ishlarini olib borishda foydalanadilar. K orx on alar ishlab chiqarish xarajatlarini moliyaviy ta ’m inlash quy dagi uch shaklda amalga oshirilishi mumkin: 1. 0 ‘z - o ‘zini moliyalashtirish; 2. Kreditlash; 3. Davlat to m o n id a n moliyalashtirish. 0 ‘z - o ‘zini m o liy alash tirish k o rx o n ala r o ‘z faoliyatini xususiy resurslaridan foydalanishga asoslanadi. U shbu holatda korxonalar m ablag‘lar yetishm ay qolganda moliya bozorida qimmatli qog‘ozlarni m u o m a la g a c h iq a rish orqali q o 's h im c h a m ablag‘lar jalb etishlari mumkin. 8-chizma. K orxonalar moliya resursiarining taríibi va lining maiilmfari. Kreditlash shaklida korxonalar o ‘zlarining ishlab chiqarishda yuzaga chiqqan vaqtinchalik moliya resursiariga boMgan ehtiyojlarini tijorat banklari ja n maqsadlilik, t a ’m in'anganlik, t o ‘lovii!ik, qaytarib berishlik va muddatlilik tam oyillan asosida kredit olish nalijasidan qondirishlari inurnkin. Davlat to m o n id an moliyalashtirishda korxonalar ishlab chiqarish faoliyatini davlat budjeti va bu djetd an tash q ari fondlar h iso b id a n qaytarib bermaslik asosida pul m ablag‘lari bilan t a ’minlanishi am alga oshiriladi. Moliyalashtirishning ushbu shakli yordam ida davlat maqsadli ravishda iqtisodiyotning m oddiy va n o m o d d iy sohalari, ta rm o q la r, hududlar, xo‘jalik subyektlari va aholining ayrim toifalari o 'rta s id a moliya resurslarini qayta taqsimlanishini amalga oshiradi. Amaliyotda korxonalar moliya resurslarini tashkil etishda moliya- lashtirishning uch shaklidan birdaniga foydalanish mumkin. B undan asosiy maqsad ular o'rtasidagi oqilona muvozanatni saqlash hisoblanadi. B unday oqilona m uvozanatga erishish korxona moliya xizmatining faol moliya siyosatini olib borishga bevosita b o g ‘Iiqdir. Korxonalar m oliya resurslarining sarflanishi turli yo‘nalishlarda amalga oshirilishi m um kin. Ushbu yo'nalishlarning asosiylari quyidagi- lardan iborat: — kapital q o ‘yilm alar, ishlab chiqarishni kengaytirish, texnikaviy qayta jihozlash xarajatlari; — moliya va bank tizimidagi tashkilotlar oldidagi moliya majbu- riyatlarini bajarish (davlat budjetiga va budjetdan tashqari fondlariga soliqlar to ‘lash, kreditdan foydalanganlik u ch u n to'lovlarni amalga oshirish); — moliya bozorida qimm atli qog'ozlarga investitsiya qilish x ara jatlari; — korxona ishchi-xodim lariga ish haqi, m ukofotlar to ‘lash; — moliya resurslaridan hom iylik u c h u n m ablag'lar ajratish va boshqalar. Korxonalar ishlab chiqarish faoliyatini uzluksizligini ta ’m inlashda moliyalashtirishni amalga oshirishda ular to m o n id an moliyaviy zaxira- larni tashkil etishlari m u h im ahamiyatga egadir. Bozor iqtisodiyoti sharoitida mohyaviy zaxiralarning ahamiyati yanada oshadi. Korxonalar faoliyatida k o 'z d a tutilgan om illar natijasida yirik m iqdorda zarar k o 'rish holati yuzaga chiq q an d a ishlab chiqarishning uzluksizligini zarur moliya resurslari bilan ta ’m inlashda moliyaviy zaxiralar katta ahamiyatga egadir. M oliya zaxiralari k o rx o n ala r ta m o n id a n foydadan a jra tm a la r hisobiga, yuqori tashkilotlariga norm ativ ajratm alar hisobiga, sug'urta tashkilotlariga badallar t o ‘lash hisobiga va davlat tom onidan zaxira fondlari tashkil etish yordam ida shakllantirilishi mumkin. B o z o r i q tis o d iy o ti s h a r o itid a k o r x o n a l a r fao liy a tin i m o liy a resurslari bilan uzluksiz t a ’m in lash va ularni oqilona boshqarishda m oliya xizm ati faoliyati qanday saviyada tashkil etilishi ju d a m u h im aham iyatga egadir. 0 ‘zlik va jalb etilgan moliya resurslaridan moliya xizmati tom onidan faoliyati xalqaro am aliyotda «moliyaviy m enejm ent» deb nom lanadi. K orxonaning moliyaviy barqarorligi aynan moliyaviy m enejm entning qanday yo‘lga q o ‘yilganligiga bevosita bog‘liqdi.r. Hozirgi zam on korxonalari doimiy ravishda o ‘zgarib turuvchi b o zo r m unosabatlar sharoitida va raqobat asosida o ‘z faoliyatini olib boradi. Korxonalar asosiy faoliyatining pirovard m aqsadi nafaqat d a ro m a d olish va shuning bilan bir qatorda shaxsiy kapitalni saqlab turish, u n i k o ‘paytirish h a m d a tad b irk o rlik n in g b ir m a r o m d a u sh la b tu ris h hisoblanadi. Tadbirkorlik faoliyatini olib borish jaray on ida korxonalarda ishlab chiqarishni tashkil etish, m ahsulot sotish, ishlarni amalga oshirish, xizm atlar ko‘rsatish, shaxsiy moliya resurslarini shakllantirish, tashqi m anbalaridan m ablag'lar jalb qilish, uni taqsim lash va sarflanishi bilan bevosita bog‘liq moliyaviy m unosabatlar yuzaga chiqadi. Bu t a ’kidlab o 'tilg a n barcha m oliyaviy m u n o sab atlar 0 ‘zb ek isto n R espublikasi Moliya vazirligi tom onidan 2002-yil 27-dekabrdagi 140-sonli buyrug‘iga va 0 ‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi to m o n id a n 2003-yil 24- yanvarda 1209-son bilan ro ‘yxatga olingan 1 -sonli shakl «Buxgalteriya balansida» aks ettiriladi. Korxonalarning buxgalteriya balansi o ‘z m ohiyatiga k o 'ra an iq bir m uddatdagi korxonaning mulkiy va moliyaviy h o latida aks ettirgan jadvaldan iborat. Buxgalteriya balansi asosan ikki aktiv va passiv qism dan tashkil topgan. Balansning aktiv qism ida k o rx o n an in g m o l- mulki, nom oddiy va joriy aktivlari, passiv qism ida esa korx o n an in g o ‘z mablag'lari m anbalari h a m d a majburiyatlari aks ettiriladi. Quyida korxonaning buxgalteriya balansini tarkibi yoritiladi. I-jadval Korxona buxgalteriya balansining aktiv qismining tarkibi (ming s o ‘mda) Ko‘rsatqichlar nomi H isobot yili boshiga H isobot yili oxiriga Aktivlar. — — U z o q muddatli aktivlar 9 2 3 0 4 3 5 4 A sosiy vositalar 1290 9 4 4 N o m o d d iy aktivlar — U z o q muddatli investitsiyalar — U z o q muddatli debitorlik — qarzlari 4 6 5 1 b o 'lim b o ‘yicha jami 10520 5763 2.Joriv aktivlar 2 1 1 3 1 8 194113 T ovar-m oddiy zaxiralar 1736 9309 Debitorlar 4072 9 9 9 0 Pul m ablag‘lari 2 b o ‘lim b o ‘yicha jam i 2 1 7 1 2 6 2 1 3 4 1 2 Balans aktivi b o 'y ich a jam i 2 2 7646 2 1 9 1 7 5 Manba: Tan!ab olin gan korxona balansi. 1-jadval m a ’Iumotlaridan ko ‘rinib turibdiki, korxona aktivlarining tartibda tovar-m oddiy zaxitalar asosiy o 'rin ni egallab turibdi. Ularning aktiv tarkibidagi ulushi yil boshida 92,8 % ni tashkil etgan bo'isa, ushbu ko‘rsatkich yil oxirida 88,6 % ni tashkil etdi. Balans tarkibida asosiy vositalarning egallagan ulushi yil boshida 4,1 % ni tashkil etgan bo'isa, yil oxiriga kelib ushbu ko ‘rsatkich 2,0 % ni tashkil etdi. Korxonaning pul m ablag‘larining aktivlar tarkibidagi ulushi yil boshiga 1,8 % ni tashkil etgan b o ‘lsa, ushbu ko'rsatkich yil oxiriga 4,6 % ni tashkil etdi. Korxona balansining aktivlar tarkibi unig asosiy faoliyat turiga bevosita bog'liqdir. Biz tahlil etgan korxonaning asosiy faoliyati — ulguiji s a \d o b o ‘lganligi sababli, uning aktivlari tarkibida tovar-moddiy zaxiralarining ulushi asosiy o ‘rinni egallab turibdi. L'lguiji savdoning asosiy maqsadi tovarlarni sotib olish. Uni saqlash va uni xaridoriarga qayta sotish hisoblanadi. Shuni t a ’kidlash lozimki, ulgurji savrfo k o r x o n a l a r i o ‘zlarining faoliyatini amalga oshirishda shaxsiy va ija n olingar’ asosiy vositaiardan f?.o! foydalaniladi. Korxona o ‘z faoliyatini olib borishda moliva resurslarini shakl- ■ar.tirisl'lari lozim. Korxona balansining passiv qismida korxonaning g ‘ z mab!ag‘!ori va uning rnajburiyatlari aks ettiriladi. Tanlab olingan korxonaning buxgalteriva balansi passiv qismi tahlil etiladi. K orxona buxgalterivit. balansining passiv qismining iaikib: (m ing s o ‘n;da) 2-jadval. K o‘rsatqich!ar aom i Passivlar. 0 ‘z m a b la g la ri manbalari U stav kapitali Q o ‘shilgan kapital Re7.erv kapital H isobot vili boshiga 12448 11206 3 1 1 2 H isobot yili oxiriga 12448 1 1523 31 1 2 Taqsim langan foyda M aqsadli tushumlar 1 b o ‘l i m b o ‘yicha jam i 90378 3 9 5 4 121098 6 4 9 1 3 5 6 5 3 7 1 3 9 2. Majburiyatlar 106548 1 8 2036 Joriy majburiyatlarshu jumladan:Joriy 106548 182036 kreditorlik qarzlari 9 3 2 1 3 1 5 8 5 2 6 M ol yetkazib b en ivchilarga qarz 8715 4875 S h o ’ba korxonolarga qarz 2 2 2 0 2 5 5 5 O lingan Byudjetga to'lovlar uchun 1400 75 0 qarz Qisqa muddatli qarzlar — 10000 Boshqa kreditorlik qarzlar 1000 5 3 3 0 2 b o ‘lim b o'yich a jam i 106548 1820 3 6 Balans passivi b o 'y ich a jami 2 2 7 6 4 6 2 1 9 1 7 5 Manba: Tanlab olingan korxona balansi. Yuqoridagi jadval m a ’lum otlaridan ko‘rinib turibdiki, korxona b u x g a lte riy a b a la n s in in g passiv q i s m in in g asosiy o ‘r i n n i jo r i y majburiyatlar egallab turibdi. Ularning passiv qismidagi egallagan ulushi yil boshiga 46,8 % ni tashkil etgan b o ‘lsa, ushbu ko‘rsatkich yil oxiriga kelib 83,0 % ni tashkil etdi. K o rx onaning jo riy m ajb uriy atlari ta rk ib id a esa m ol y e tk a z ib beruvchilarga b o ‘lgan qarzdorlik asosiy o ‘rinni egallab tu rib d i. Bu ko‘rsatkichning passiv qismidagi ulushi yil boshiga 40,9 % ni tashkil etgan bo‘lsa, ushbu ko'rsatkich yil oxirida 72,3 % ni tashkil etdi. 0 ‘z m ajburiyatlarini bajarish u c h u n ko rxona tijo rat b a n k id a n 10000,0 ming s o ‘m m iqdorida kredit oigan. Korxona passiv qism ida ustav kapitali yil boshiga 5,5 % ni tashkil etgan b o ‘lsa, yil oxiriga kelib bu ko'rsatkich 5,6 % ni tashkil etdi. Biz tanlab oigan korxonaning davlat budjeti oldidagi qarzdorligi yil boshiga 1400,0 m ing s o 'm d a n yil oxiriga kelib 750,0 ming so‘m gacha kamaygan. Y uqorida t a ’kidlab o ‘tilganidek, korxona buxgalteriya balansining asosiy faolíyati bilar. bevosita bog‘liq. Agarda k orxo n an in g asosiy ishlab chiqarishi b o 'lg a n ta q d ir d a balansning asosiy qismini asosiy vositaiar egallagan b o ‘lar edi. Biz ta n la b o ig an k o rx o n a n in g asosiy faolivati u lg u iji sav d o bo'lganligi sababli, uning balansining passiv qismida asosiy o 'rin n i joriy majburiyatlar, y a’ni mol yetkazib beruvchilarga b o ‘lgan qarzdorlik egallab turibdi. M ahsulot ishlab chiqarish, ishlarni bajarish va xizmatlar ko‘rsatish jarayonida yangi qiymat yaratiladi. Ushbu qiym at mahsulotni sotish, bajarilgan ishlar va ko'rsatilgan xizmatlar u ch u n baho asosida aniqlana- di. K o rx o n a hisob ra q a m ig a m a h su lo tn i s o tis h d a n , k o ‘rsatilgan xizm atlar va bajarilgan ishlar uch u n kelib tushadigan m ablag1 tushum deb ataladi. Amaldagi qonunchilikka asosan korxonalar uchun tushum - ning hisobotini olib borishda ikki usul mavjud: 1) tayyor m ahsulotni j o ‘natish (ishlarni bajarish, xizmatlarni k o ‘r- satish) asosida xaridorlarga hisob hujyatlarini taqdim etishlik; 2) tayyor m ahsulot u c h u n (ishlarni bajarish, xizmatlarni ko'rsatish) xaridorlardan kelib tushgan m ablag‘lar asosida. Korxonalar o ‘z faoliyatida soliqqa tortishni amalga oshirish uch u n yuqorida qayd etilgan usullardan birini mustaqil tarzda tanlaydi va uni amalga oshiradi. K orxonada m ahsulot sotishdan (xizmatlar k o ‘rsatish, ishlarni baja rish) kelgan tushum ning taqsimotini 9-chizm ada k o ‘rish mumkin. M ahsulot sotishdan (ishlarni bajarishdan, xizmat ko ‘rsatishdan) kelgan tushum ning asosiy m anbayi bo ‘lib xaridorlardan kelib tushgan pul m a b la g ‘lari b o ‘lgan t o ‘lovlari hisoblanadi. K o rx o n alar hisob raqam iga kelib tushgan pul m ablag‘lari o ‘zining dastlabki taqsimlanishi am alga oshiriladi. K orxona o ‘ziga kelib tushgan tushum dan eng aw alo xom ashyo, m ateriallar, yoqilg‘i, elektroenergiya u ch u n to'lovlarni amalga oshiradi. T u sh u m d an mahsulot tannarxidagi bilvosita soliqlar hiso b lan g an q o 'sh ilg a n q iym at solig‘i va aksizni davlat budjetiga o ‘tkazadi. U sh b u xarajatlarni t o ‘lagandan so ‘ng k o rxona ixtiyorida yalpi daro m ad qoladi. K orxona yalpi darom adidan ish haqi, unga to ‘lov- larni, foydadan soliqni va moliyaviy faoliyat bilan bog‘liq boshqa t o ‘lovlarni amalga oshiradilar. U shbu xarajatlarni amalga oshirgandan so ‘ng korxona ixtiyorida so f foyda qoladi. Amaldagi qonunchilikka asosan korxona sof foydadan o ‘rnatilgan soliqlarni to'laydi, m uom alaga chiqarilgan aksiyalar uch u n d iv id e n d la rn i to 'la y d i. B a rc h a t a ’kidlab o ‘tg a n to 'lo v la r am alga o s h irilg a n d a n s o ‘ng k o rx o n a ixtiyorida q o ld iq so f foyda qoladi. K orxonalar ushbu so f foydani taqsimlashda maxsus jam g 'a rm a la m i tashkil qilish asosida taqsimlashlari m um kin. Bu fondlarga ja m g ‘arm a va iste’m ol fondlarini h a m d a zaxira jam g ‘arm alarini kiritish mumkin. |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling