O. K. Iminov iqtisod fanlari doktori, professor
.7 . Moliyaviy boshqaruvda moliyaviy nazoratning modelhiri
Download 24 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- 3 . 8 . О а \ Ы Ь и ф е и ш г ^ т о Ы у а й у а аИ аплуай
- Ь о Ч т а Б т , ШгН т и1к сЫ Н к sh a k lid a g i х о ‘]аПк уипШ УсЫ s u b y e k tla m in g
- ^ г т у а г т г щ m o d d iy ¡5ЫаЬ ch iq arish so h a sid a уа га П ^ а п т П Н у d arotn ad
- ] а г а у о т n a tija sid a u n in g т а Ч и т q ism i ри! s h a k lid a d avlat b u d je tig a
- 1 5 8 -11 б о п Н « B u d je t г1г1т1 t o ‘g ЬисЦе11 — davlat
- М о Н у а т г щ с1о12:агЬ т и а т т о 1 а п — Т.: У а а д авг а\1осН. 2003.
3 .7 . Moliyaviy boshqaruvda moliyaviy nazoratning modelhiri, shakllari va usullari Moliyaviy na z o ra t m oliyani bo shqarish ja r a y o n in in g ajralm as tarkibiy qismi bo'lib, u moliyani taqsimlash va qayta taqsim lash ham d a nazorat funksiyasi bilan bevosita bog'liqdir. U ning m ohiyati barcha xo ‘jalik yurituvchi subyektlar t o m o n id a n am aldagi q o n u n c h ilik d a belgilangan q o n u n iy -h u q u q iy m e ’yorlarga amal qilishlik, b o ‘lajak moliyaviy q onim buzarliklarning oldini olish va m a m la k a t m oliya tizimining samarali faoliyat ko'rsatishini t a ’minlash bilan izohlanadi. Chunki m am lakatda yaratilayotgan yalpi ijtimoiy m ah su lo t va milliy darom adni taqsimlash va qayta taqsimlash jarayonida yuzaga chiqa- digan ulk an pul oqim larin in g m aqsadli sarflanishi u n in g u stid a n nazoratni talab etadi. Ushbu nazoratni amalga oshirish esa maxsus ixtisoslashtirilgan tashkilotlarni va ulardagi yuqori m alakali h a m d a tajribali mutaxassislaming jalb qilinishini talab etadi. B ular u m u m - lashtirilsa moliyaviy nazorat tushunchasi yuzaga keladi. M oliyaviy nazorat — maxsus vakolatga ega tekshiruv tashkilotlari va tekshi- ruvchilarning (auditorlar) iqtisodiyotdagi barcha xo'jalik yurituvchi subyektlarning faoliyatini amaldagi moliyaviy qonunchilik va moliyaviy intizomga rioya etilishi yuzasidan turli shakl ham da usullarni q o ‘llash orqali olib boriladigan faoliyati hisoblanadi. Moliyaviy nazorat uning obyektlari, subyektlari, o ‘tkazish m ud- datlari, o'tkazish reglamentiga asosan turli modellar, shakllar va usul- larga bo'linib ketadi. Quyida ularni yoritishga harakat qilinadi. M a ’lumki, har qanday moliyaviy nazoratning mahsuldorligi va ta ’sirchanligi unda aniqlangan turli moliyaviy qonunbuzarlik holatlariga nisbatan qo'llaniladigan jazo choralariga bog'liqdir. Xalqaro amaliyot- da moliyaviy nazorat orqali q o ‘llaniladigan jazo choralar darajasiga asosan ikki model shakllangan: 1. Moliyaviy nazoratning anglosakson modeli. 2. Moliyaviy nazoratning fransuz modeli. Moliyaviy nazoratning anglosakson modeli q o ‘llaniladigan m am - lakatlardagi nazorat organining faoliyatida o ‘zi olib borgan moliyaviy n azoratning yakunlari h am d a u n d a aniqlangan qonunbuzarlik to 'g ‘- risida faqatgina hisobot tayyorlash bilan cheklangan. Ushbu nazoratda a n iq la n g a n moliyaviy q o n u n b u z a rlik k a y o ‘l qo 'y ilg a n shaxslarga nisbatan qanday moliyaviy jazo qoMlanilishi masalasi m a ’muriy va sud organlari tom onidan k o ‘rib chiqiladi. Bu organlarning rasmiy jaz o t o ‘g ‘risidagi hukm igina jazoning q o ‘llanilishiga asos bo'ladi. Moliyaviy nazoratning fransuz modulini q o ‘llayotgan mamlakat- lardagi n azorat organining faoliyatida o ‘zi olib borgan moliyaviy n a z o ra t y aku nlarida a n iq la n g a n moliyaviy q o n u n b u z a rlik k a y o ‘l q o ‘ygan shaxslarning aybdorlik darajasini aniqlash ham da ulardan yo ‘l qo'yilgan zararni qoplashni talab qilish huquqi berilgan. Bu mamla- k atlard a moliyaviy qo n u n b u z a rlik k a y o ‘l q o ‘ygan shaxslarga jazo q o'llash uchun sud organlarining hukm i kerak emas. M oliyaviy na z o ra tn in g olib borilishi, m u d d atla ri, reglam enti, n a z o ra t obyekti va subyektiga asosan quyidagi asosiy shakllarda tasniflash mumkin: 1. Moliyaviy nazoratning subyektiga asosan-davlat vakolatli organ lari, x o ‘jalik subyekti ichidagi, tarm oq, jam o a va auditorlik nazorati. 2. Moliyaviy nazoratning obyektiga asosan soliq, kredit, valuta, bojxona, budjetdan tashqari fondlar va sug‘urta. 3. Moliyaviy nazorat o'tkazilishi reglamentiga asosan-ichki va tashqi (majburiy) nazorat. 4. Moliyaviy nazoratning o'tkazilish m ud datiga asosan-dastlabki, joriy va davriy nazorat. Davlat moliya n azoratini u m u m d a v la t boshqaruv organlari va tezkor moliya boshqaruv organlari ( 0 ‘zbekiston Respublikasi M oliya Vazirligi, 0 ‘zbekiston Respublikasi Davlat Soliq Q o ‘mitasi, 0 ‘zbekiston Respublikasi Davlat Bojxona Qo'm itasi) to m o n id a n amaldagi q o n u n - chilikka asosan olib boriladi. X o 'ja lik ichid ag i m oliyaviy n a z o ra t a lo h id a o lin g a n x o 'ja lik yurituvchi subyektning ichida tashkil qilingan m oliya xizmati, moliya b o ‘limi yoki buxgalteriya xodimlari to m o n id a n olib boriladi. Moliyaviy nazoratning tarm oq nazorati turli vazirliklar, kom pa- niyalar, assotsiatsiyalar va xoldinglarning tark ib ida tashkil etilgan maxsus moliya taftish organlari to m o n id an olib boriladi. Moliyaviy nazoratning jam o a nazorati aksiyadorlik jam iyatlarida aksiyadorlar orqali tashkil etilgan maxsus m oliya taftish organlari tom o nidan olib boriladi. Moliyaviy nazoratning mustaqil, ya’ni auditorlik nazorati esa o ‘z faoliyati uch u n maxsus litsenziyaga ega h a m d a malakali auditorlari mavjud auditorlik firmalari tom o n idan olib boriladi. Moliyaviy n a z o ratning obyektini asosan am aldagi q o n u n c h ilik k a asosan xo'jalik subyektining alohida olingan faoliyat turini faqat vakolatli nazorat organi nazorat etadi. Masalan, soliq organlari soliq qonunchiligiga rioya etilishini, tijorat banklari berilgan kreditlar b o ‘yicha olib boradi. Moliyaviy nazoratning o'tkazilish reglam entiga asosan h a r bir x o ‘jalik yurituvchi subyekt doimiy ravishda ichki nazoratni amalga oshiradi. Yuridik va jism oniy shaxslarning moliyaviy faoliyatini tashqi (majburiy) nazoratining o ‘tkazilishi amaldagi qonunchilikda belgilab q o ‘yilgan. Masalan, yuridik shaxslar xo ‘jalik-m oliya faoliyatining yillik yakunlari majburiy tarzda auditor firmalari va soliq organlari tom onidan nazorat qilinadi. Dastlabki moliyaviy nazorat xo'jalik yurituvchi subyektlar o ‘zlari- ning xo‘jalik moliya faoliyatining boshlanishidan oldin olib boriladigan n a z o ra t shaklidir. Bu nazorat shakli yuridik va jis m o n iy shaxslar faoliyatida m uhim ahamiyat kasb etadi, u n d a ularning moliya rejalari, kassa rejalari, smetalarni ishlab chiqish va uni k o ‘rib chiqish h am d a tasdiqlash jarayonini o ‘z tarkibiga oladi. Dastlabki moliyaviy nazorat orqali kelajakda amaldagi budjet-soliq qonunchiligi va boshqa m e ’yoriy hujÿatlarda keltirilgan tartib va qoidalar buzilishining oldi olinishiga xizm at qiladi. Joriy moliyaviy nazorat x o ‘jalik yurituvchi subyektlar x o ‘jalik- moliya faoliyatida moliyaviy operatsiyalar va pullik bitimlar tuzilayotgan vaqtda amalga oshiriladi. Moliyaviy nazoratning ushbu shakli m a ’lum hisobot davri (masalan, h ar dekada, oy, kvartal) nazorat qilinadigan jarayon, m uom ala va xatti-harakat tugagandan so‘ng uning m iqdor va sifat tavsifiga muvofiq bajariladigan nazoratdan iborat. Joriy moliya viy nazorat uch un m a ’lum ot m anbayi rejadagi tezkor-texnik, statistika va buxgalteriya axboroti xizmat qiladi. Joriy moliyaviy nazorat x o ‘jalik yurituvchi subyektlar x o ‘jalik-m oliya faoliyatida moliyaviy intizom buzilishining oldini olish ham da pullik bitimlarni o ‘z vaqtida tuzilishini ta ’minlash maqsadida amalga oshiriladi. Davriy moliyaviy nazorat-m uayyan hisobot davri u c h u n tuzilgan rejalar, smetalar, m e ’yorlar va buxgalteriya hujjatlari, ishlab chiqarish, hisobotlarning m a ’lumotlari, hisob registrlari, hisobotlar ham da boshqa manbalardagi m a ’lumotlar asosidagi tekshirishdir. Amaldagi q onun- chilik, shu ju m ladan soliq to ‘g‘risidagi qonunlardagi talablarga rioya etilayotganini, xo‘jalik muomalalari t o ‘g‘ri, o ‘z m uddatida va m aqsad- ga muvofiq olib borilayotganligini aniqlash, nazorat etilayotgan obyekt (jismoniy, yuridik va m ansabdor shaxs) faoliyatidagi kamchiliklar va qonunbuzarliklarni ochib tashlash ham da ularni bartaraf etish b o ‘yicha chora-tadbirlarini ko‘rish m azkur nazorat shaklining asosiy vazifasi hisoblanadi. Moliya nazorati o'zining amalga oshirish usullari bo'yicha ham turli guruhlarga ajratiladi, ular quyidagilardan tashkil topgan: 1. Hujjatli va kameral tekshirish. 2. 0 ‘rganib chiqish. 3. Nazorat. 4. Moliyaviy holatini tahlil etish. 5. M onitoring (kuzatish). 6. Taftish. Hujjatli va kameral tekshirish jarayonida alohida olingan xo'jalik subyektlarining balansi, hisoboti va xarajat hujjatlari asosida m a ’lum m uddatdagi x o‘jalik-m oliya faoliyatining alohida masalalari ko'rib chiqiladi. U shbu tekshirish jarayonida xo'jalik subyektining x o ‘jalik- moliya faoliyatida moliya intizomining yo‘l qo'yilgan nuqsonlari aniqla- nadi h am d a bu nuqsonlarn i b a rta ra f etish yuzasidan aniq ch ora- tadbirlar ishlab chiqiladi. Moliyaviy nazoratning o ‘rganib chiqish usuli hujjatli va nomeral tekshirish usuliga nisbatan keng masalalarni qam rab oladi. U shbu usulda xo ‘jalik yurituvchi subyektning moliyaviy-iqtisodiy k o 'rsa t- kichlari, uning iqtisodiy potensiali ko'rsatkichlari c h u q u r o 'rg an ib chiqiladi hainda kelajakda b o ia ja k rivojlantirish yo ‘nalishlari belgi- lanadi. Iqtisodiyotda x o ‘jalik yurituvchi ayrim subyektlarning faoliyatini tartibga solib turish u c hu n maxsus litsenziyalar talab etiladi. Bunga misol qilib, auditorlik faoliyati u c h u n 0 ‘zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi, bank faoliyati uch u n 0 ‘zbekiston Respublikasi M arkaziy bankining maxsus litsenziyalarini keltirish m um kin. Maxsus litsenziya olgan x o ‘jalik subyektlari u c h u n o ‘rn atilg a n ta r tib - q o id a h a m d a m e ’yorlarga amal qilinishi ushbu litsenziya bergan organlar to m o n id a n nazorat qilinadi. Shuni ta ’kidlash lozimki, o ‘rnatilgan tartib-qoidalar va m e ’yorlarga a m a l q ilm a g a n x o 'ja lik s u b y e k tla rin in g m ax su s litsenziyasi qaytarib olinadi va u faoliyatini t o ‘xtatishi shart. Moliyaviy holatni tahlil etish m oliya nazoratining eng keng tarq al- gan ham da ustuvor usulidan biri hisoblanadi. U shbu usulda xo'jalik yurituvchi subyektning davriy va yillik moliyaviy hisobotlari c h u q u r o'rganib chiqiladi. B undan asosiy m aqsad xo'jalik-moliya faoliyatining natijalariga um um iy baho berish, o 'z kapitali bilan ta ’m inlanganlik darajasi ham da u n d an omilkorlik va sam aradorlik bilan foydalanish yo'nalishlari belgilanadi. Bu esa kelajakda xarajatlarni im koni b o rich a kamaytirish va foydani ko'paytirishga xizmat qiladi. Monitoring (kuzatuv) usuli krcditorlar, asosan tijorat banklari to m o nidan qo'llaniladi. Tijorat banklari xo'jalik yurituvchi subyektlarga berilgan kreditlarni o 'z m uddatida va foizi bilan qaytarilishi m aqsadida kreditni maqsadga muvofiq ishlatilishi ustidan doimiy nazorat-m o nito- ring olib boradi. M onitoring jarayonida xo'jalik yurituvchi subyekt tom onidan olinayotgan kreditdan samarasiz foydalanishi an iqlang an holatda kredit shartnomasidagi shartlar o'zgartirilishi yoki kreditni m uddatidan oldin qaytarilish talabi qo'yilishi mumkin. Taftish moliya nazoratining eng c h u q u r va keng qamrovli usuli hisoblanadi. U shbu usulda xo'jalik yurituvchi subyekt xo'jalik-m oliya faoliyatining amaldagi qonunchilikka mosligi, maqsadliligi, to'g'riligi va samaradorligi yo'nalishlari kom pleks ravishda to'liq o'rganib c h iq i ladi. Shuni ta ’kidlash lozimki, taftish bu ju d a m a s ’uliyatli va m urakkab moliya nazorati hisoblanadi. S h u n ing u c h u n am aliy otd a taftishni o'tkazish uchun maxsus tayyorgarlik k o'riladi va u oldindan ishlab chiqilgan maxsus dastur asosida amalga oshiriladi. D asturda o 'tkazila- digan taftishning m aqsadi, taftish obyekti va k o 'rila d ig a n asosiy т а за Ы а г тг щ го‘ухай акв е « : т Ы 1 0 ‘tkaziladigan taftish rnaqsadiga ко‘га Го‘Нд уа и/П я bo‘lmagan, г ф asosida hamda rejadan ( а ^ а п , таугиН уа кош рккв Ь о 'И б Ы т и т к т . А т а ^ а овЫп^ап 1аШ5Ь уакип1агщаг^ап so‘ng uning па1уа1ап asosida dalolatnoma ШгШЬ и rasmiylashtiгiladi. Б а Ы а Ш о п ^ а хо^аШс уиптусЫ subyektning хо^аПк-тоНуа faoliyatidagi аг^1аг^ап каш- сЫПк1аг, am aldagi qonunchП ikda Ье^П аг^ап тоИ уа т И г о г т buzilganligi исЬип qo‘llaniladigan ]аго1аг, yuzaga ке^ап катсЬШЫагт ЬаПагаГ еивИ chora-tadbirlari ko‘rsati]adi. К ав гт у ^ Ы ш ^ а п dalolat- п о т а asosida хо^аНк уипШУсЫ subyektning гаИЬапуай о‘г1апт уако1аиап doiгasida гагиг qarorlarni qabul qiladilar. 3 . 8 . О а \ Ы Ь и ф е и ш г ^ т о Ы у а й у а аИ аплуай D u n y o n i n g Ьаг Ыг d a v la tid a , и q a n d a y $1ус»1у tiz im g a a so sla n g a n Ь о Ч т а Б т , ШгН т и1к сЫ Н к sh a k lid a g i х о ‘]аПк уипШ УсЫ s u b y e k tla m in g ГаоПуаП n a tija sid a уа1р1 у п т с н у таЬ 8и1о1 у а т !1 Н у d a r o m a d yaratiladi. ^ г т у а г т г щ m o d d iy ¡5ЫаЬ ch iq arish so h a sid a уа га П ^ а п т П Н у d arotn ad k e y in g i Ь с ^ 1 с Ы а М а d o iIn iy ravishda ta q sim la n ish у а q ayta ta q sim la n ish j a r a y o n id a n o ‘ta d i. X u d d i 51ш у а г а й ^ а п т И Н у d a r o m a d n i ta q sim la s h у а qayta taqsimlash ham da uning maqsadli вагАашзИМа juda т и Ы т о ‘ппгп d avlat ЫкЦей eg a lla y d i. МППу d a r o m a d n in g q a y ta ta q sim la ш sh i ] а г а у о т n a tija sid a u n in g т а Ч и т q ism i ри! s h a k lid a d avlat b u d je tig a кеПЬ t u s h a d i у а m a r k a z la sh g a n т о И у а т а Ь ^ Ч а п ш г ^ 1азЫа1 e t a d i. Iqtisodiy adabiyotda davlat budjetining ijtimoiy-iqtisodiy тоЫ уа- ^ а , и т iqtisodiyotning rivojlanishidagi о ‘г т yuzasidan juda ко‘р1аЬ iqtisodchi olimlarning Пкг-ти1оЬага1ап mavjud. Н с^уаН к iqtisodchi о Н т, iqtisod Гап1аг doktori, р гс^ Б о г 1.А. Р с ^ озоу ning йкп — «davlat Ь 1 ^ е и mamlakatning авс^у тоИуа гф51 Ы5оЫаг^1 уа Ьаг qanday davlatning ГаоИуа1 уигШвЫ исЪип гпа.|Ьипу БЬатИаг asosida т агк аг- lashgan ри1 т а Ь ^ Ч а п ]аггщ‘а г т а 1 а п т г ^ газЬкП taqsimlash \ га иш яагПаБЬт ta ,minlashdan iboratdir»1. Ко551уаПк уесаксЫ iqtisodchi о Н т , iqt.isod £ап1ап doktori, akademik О.В. Ро1уак ning ПкпсЬа «davlat Ьис^ег! — davlatga уик1а^^ап уаг1Га1аг уа ЛтЫ уаАагт а т а ^ а 1 Сенчагов В.К. и др. Финансы, денеж ное обращение и кредит — М.: П роспект, 2004. скЫпзЬт тоНуау]у 1а’тш1а£Ь§а т о ‘Уа11аг^ап ри1 таЫ а§‘1ап fondlarini 1а5ЬкИ е^НвЬ уа вагАатшЫ БИакИт ¡Ас^а е1аб!»1. О 'г Ь е ^ о п Н к ¡яиБоёсЬ! о11т1аг N . 5 . 1 и та у е у уа и .А . Вигхопоу larning АкпсЬа «О ауМ b udjeti-um um jam iyat хага]а!1апт т о Н у а - m aqsadida 1 и 2 1 ^ 1 § а п , h o k im iyatn in g q o n u n с !^ а ги у с Ы оПу oгgani tom onidan tasdiqlanadigan davlatning т а г к а г к в й и Н ^ а п ри! 1 о 1 ^ 1 а 1 ^ т > 2 О'гЬеЫзШп Respublikasida 2000-уЛ 14-dekabrda qabul qilingan 1 5 8 -11 б о п Н « B u d je t г1г1т1 t o ‘g <гis id a » g i Q o n u n g a а з о в а п , « О а у Ы ЬисЦе11 — davlat ри1 т а к щ Ч а п т г щ (бУш .¡ и т Ы а п , d avlat m aqsadli j a m g ‘ a r m a la r i т а Ь ^ Ч а п т г щ ) , т а г к а г ^ Ь и п ^ а п ]аггщ‘агта51 Ьо‘НЬ, u n d a daro m ad larn ln g тапЬ а1ап уа и1аМап tu sh u m larn in g m iq d o ri, я Н и т г ^ е к , то Н у а уШ m o b a y n id a an iq m aqsadlar исЬип ajratilgan m ablag‘laг за гА тг^ уо'паПвЫап уа m iq d o rin i nazard a tu ta d i» . Наг Ыг davlatning тоПуа tiz im id a dav!at Ьии^ей yeta k c h i о ‘ппш egallaydi. Budjet o ‘zida тоНуа m ab lag ‘]arining u rn u m d a vla t ]агг^‘аг- та1апш зИакИап^пИБЬ уа 18 Ыа 1 :Ш 8 Ы Ы1ап Ьс^‘^ Ыг to m o n d a n уако- 1аШ davlat ham da ¡кктсЫ to m o n d a n хо^аНк уипШУсЫ 5иЬуек1:1аг уа аЬоН o ‘ rtasidagi 1 а 481 т 1 а$Ь типоБаЬаИапт!^ аБс^у q is m in i ifo d ala yd i. Оау1ас Ьи<^е11п1п§ ijtim o iy -iq tis o d iy т о Ы у а и Иаг qan d ay ]агтуа1 сапх1у пуо^ашБЫ тгщ т а Ч и т bosqichida davlat b ajaгadigan уаг1Га1аг уа ('ипк81уа1а^а Ьеусюйа bog‘liqdir. Budjetning БЬакИатБЫ ева Ье- уоька m am lakatdagi пиШу d a ro m a d n in g пУО)1аг^апНк h am d a игл qayta taqsimlanish darajasiga b o g‘liqdiг. M arnlakaída у а г а и ^ а п тПНу, darom ad nin g qayta taqsirnlashning авс^у то Н у а ш1иЫап q u y id a - giiardarl ¡Ьога1: 1. ТигН ри1 jam g‘armalarining (foyda, daronlad, акв1г soliqlari, q o ‘shilgan я1ута1 budjetdan tashqari ] а п ^ ‘а г т а 1о‘1о\'1аг) 1а5Ьк11 уа lllarning БагЛатвЫ; 2. Soliqlar уа soliqqa и з г ^ И т 1азЬк11 ей^Ь; 3. МПИу iqtisodiyot tarm oqlarini т о И у а ^ Ы т в Ь ; 4. и т ш г у а г ш у а г ¡вге’т о ! j a m g ‘arln a la ri, в ^ ' и п а уа га х и а ja m g ‘a rm a la rin in g г а я Ь к П у а и1агшп§ яагАатзЫ. 1 Поляк Г.Б. и др. Ф инансы. Д е н е ж н о е обращ ение К р ед и т .-М .: Ю Н И Т И , 2004. 2 N. Л т ауеу ., и. Вигхапом. М о Н у а т г щ с1о12:агЬ т и а т т о 1 а п — Т.: У а а д авг а\1осН. 2003. Yuqorida qayd etilgan jarayonlam ing barchasida davlat budjetining ahamiyati va o ‘rni kattadir. Davlat budjeti orqali markaziy va mahalliy davlat boshqaruv organlari boshqaruv apparatini saqlab turish, ijtimoiy- m adaniy chora-tadbirlarni am alga oshirish, iqtisodiy rivojlantirish yuzasidan vazifalami bajarish uchun zarurbo'lgan moliyaviy mablag'lar bilan o ‘z m uddatlarida ta ’minlaydi. Davlat budjetining ijtimoiy-iqtisodiy mohiyatiga asosan uni m a ’lum iqtisodiy mohiyatiga asosan uni m a ’lum iqtisodiy m unosabatlarini o ‘zida ifoda etadigan iqtisodiy kategoriya sifatida k o 'rib chiqish maqsadga muvofiqdir. D a v la t b udjeti orqali o ‘ziga yuklatilgan v a z ifala rn i bajarish u c h u n bevosita moliyaviy m a b la g 'la r bilan t a ’m in lash n in g dastagi sifatida foydalanish bilan bir vaqtd a m am lak atda iqtisodiy ham d a ijtim oiy siyosatni amalga osh irish da ham m u h im dastak sifatida foydalaniladi. Budjet munosabatlari iqtisodiy kategoriya sifatida mamlakatdagi moliya munosabatlarining asosiy tarkibiy qismi hisoblanib, ushbu omilga asosan davlat budjeti moliyaning asosiy funksiyalariga o ‘xshash quyidagi funksiyalarni bajaradi: — mamlakatdagi milliy darom adni qayta taqsimlash; — milliy iqtisodiyotni davlat tom onidan tartibga solib turish va rag‘batlantirish; — m am lakatda ijtimoiy sohani moliyaviy t a ’minlash va davlatning ijtimoiy siyosatini amalga oshirish; — m am lakatda markazlashgan pul mablag‘lari ja m g ‘armalarini tashkil etish va uning sarflanishi ustidan nazorat olib borish. Davlat budjetining milliy darom adini qayta taqsimlash funksiyasi markazlashgan pul mablag‘lari ja m g ‘armalarini markaziy va mahalliy davlat boshqaruv organlari darajasi m e ’yorida tashkil topishi va ularning sarflanishid a n am oyon b o 'lad i. Shuni t a ’kidlash lozim ki, dunyo iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarida (AQSH, Germ aniya, Fransiya, Y a p o n iy a va b o sh q a la r) tu rli d arajadagi b u d je tla r o rq ali milliy darom adning 30 % —50 % qayta taqsimlanishi amalga oshiriladi. Har bir m am lakatda markaziy h u k u m at davlat budjeti yordam ida milliy iqtisodiyotning faoliyatini, iqtisodiy munosabatlarni tartibga solib turadi h am d a iqtisodiyotning ayrim tarm oqlarini, hududlarni rivojlantirish m aqsadida budjet mablagMarini yo'naltiradi. Iqtisodiy munosabatlarni u shbu tartibda ushlab turish orqali davlat maqsadli ravishda ishlab chiqarishni rivojlantirish yoki sekinlashtirish, kapitallar va xususiy ja m g ‘arm alarning o ‘sishiga h a m d a tak lif va talab tarkibini tu b d a n o'zgartirishga erishishi mumkin. M a m la k a td a m illiy d a ro m a d n in g d a v la t b u d jeti o rq ali q a y ta taqsimlash jarayoni bir vaqtning o ‘zida am alga oshadigan va uzluksiz faoliyat ko‘rsatadigan ikki o ‘zaro uzviy bog'liq jarayonlarga ega b o ‘lib, ular quyidagilardan iborat: a) davlat budjetining darom adlarini tashkil etish; b) davlat budjetining xarajatlarini am alga oshirish. M am lakatda davlat budjeti d aro m a d la rin in g tashkil to p ish i va budjet m ablag‘larining sarflanishi jaray o nlarid a milliy iqtisodiyotni davlat to m onidan tartibga solib turish va rag'batlantirish funksiyasi amalga oshiriladi. Davlat budjetining darom adlari — bir to m o n d a vakolatli davlat organlari va ikkinchi to m o n d a n turli m u lkchilik shaklida x o ‘jalik yurituvchi subyektlar h a m d a m am lakat aholisi o ‘rtasidagi iqtisodiy m unosabatlarning yig‘indisi hisoblanadi. Bir vaqtning o ‘zida davlat budjetining darom adlari — markaziy va m ahalliy davlat boshqaruv organlarining ixtiyoriga kelib tushadigan pul mablagMari hisoblanadi. Davlat budjeti darom adlarining shakllanishi jarayonlarida m am lakatda yaratilgan milliy darom adning m a ’lum qismi majburiy tarzda davlat foydasiga undiriladi, natijada davlat va x o ‘jalik yurituvchi subyektlar ham da m am lakat aholisi o 'rtasida moliyaviy m unosabatlar vujudga keladi. Davlat budjeti m am lakatda faoliyat yuritayotgan turli mulkchilik shaklidagi xo'jalik yurituvchi subyektlarning foydasini taqsimlashda faol ishtirok etadi. Shuni t a ’kidlash lozimki, xo'jalik subyektlarining foydasidan davlat budjetiga undirilish shakli, hajmi h am d a korxonalar faoliyatining natijalariga m oddiy manfaatlari o ‘rtasida m a ’lum o ‘zaro b o g ‘liqlik mavjud. Foydadan davlat budjetiga undiriladigan shaklning rivojlanganligi va hajmiga asosan xo'jalik yurituvchi subyektlarning ishlab c h iq a rish z a x ira la rid a n o q ilo n a f o y d a la n is h i, re n ta b e llik darajasining oshishi h a m da eng asosiysi foydaning ko ‘payishi amalga oshadi. Davlat budjeti xarajatlari — bir to m o n d a n davlatning vakolatli organlari va ikkinchi to m o n d a n tash k ilo tla r, m uassasalar h a m d a m a m la k a t aholisi o ‘rta sid a g i m a m la k a td a g i m a r k a z la s h g a n pul m ablag‘lari jam g ‘armalarining ishlatilishi jaray o nid a vujudga keladigan iqtisodiy m unosabatlarn ing yig‘indisidir. M a m la k a tn in g M arkaziy h u k u m a ti d a v la t b u d je ti o r q a li u n d a m o liy a v iy m a b l a g ‘la rin i markazlashgan tarzda shakllantirish va u orqali um um davlat ehtiyojlari hisoblangan — milliy iqtisodiyotning ustuvor tarmoqlarini jadal su r’at- lar bilan rivojlantirish, malakali ishchi kuchlarini vujudga keltirish, ilm-fanni rivojlantirish, ijtimoiy-madaniy chora-tadbirlarni amalga oshirish h a m d a m am lakat m udofaa qudratini saqlab tu rish n i pul mablag‘lari bilan yetarli m iqdorda ham da belgilangan m u d d atlard a t a ’minlab turadi. M am lakatda davlat budjeti orqali yaratilgan milliy d aro m adning hududlar b o ‘yicha, shu jum ladan jam iyatning moddiy ishlab chiqarish va nom oddiy ishlab chiqarish sohalari b o ‘yicha qayta taqsimlanishi amalga oshiriladi. Buning natijasida davlat budjeti hisobidan saqlab turish va m udofaa ehtiyojlarini pul m ablag‘lari bilan moliyalashtirish m aqsadida jam - g'arm alar tashkil etiladi. Davlat budjeti orqali moddiy ishlab chiqarish tarmoqlari o ‘rtasida ularning oqilona va samarali rivojlanishi maqsadida budjet moliyalashtirishi yordam ida moliya mablag‘larining qayta taq simlanishi amalga oshiriladi. M am lakatda yaratilgan milliy darom adni qayta taqsimlashda asosiy qurol hisoblangan davlat budjeti yordam ida Markaziy h ukum at iqtiso diyotning ustuvor tarm oqlariga va iqtisodiy hududlarga moliyaviy mablag‘larni yo'naltiradi, bundan tashqari davlat budjeti yordam ida hududlararo va tarm oqlararo milliy darom adning qayta taqsimlanishi amalga oshiriladi. Bu bilan esa m am lakatning iqtisodiy rivojlantirishdagi manfaatlari va hududlarning tamoyillariga rioya etiladi. M am lakatda davlat budjeti orqali yangi texnika va texnologiyalarni vujudga keltirish h a m d a fanni rivojlantirish yo‘nalishlarida faoliyat ko'rsatayotgan ilm iy-tadqiqot muassasalarini moliyalashtirish amalga oshiriladi. M am lakatning Markaziy H ukum ati davlat budjeti orqali ilm-fanning eng zam onaviy va ustuvor tarmoqlarini moliyalashtirish hisobiga milliy malakali ishlab chiqarish kuchlarini rivojlantirishni t a ’minlaydi. U sh b u h o la t esa davlat iq tiso d iy hay o tin i m u q o b illa sh tirish , iqtisodiyotning b a rc h a tarm oqlari o ‘rtasida pul va m oddiy resurslarni oqilona joylashtirish, shu asosda texnik taraqqiyotni rivojlantirishga ham da m am lakat iqtisodiy qudratini oshirishga imkoniyat yaratadi. M am lakat hududlarida iqtisodiy va madaniy qurilishda katta o'rinni budjet mablag‘lari orqali tartibga solib turish asosida juda keng m a ’noda m a b la g 'la rn i h u d u d la ra ro taqsim lash, m ahalliy davlat b o sh q a ru v organlarining moliyaviy asosi hisoblangan mahalliy budjetlarni kerakli darom adlar manbayi bilan t a ’m inlash am alga oshiriladi. R ivojlangan xorijiy m a m la k a tla r d a dav lat budjeti y o r d a m id a ja lb e ti lg a n m a b l a g “ u m u m j a m i y a t i s t e ’m o l j a m g ‘a r m a l a r i n i (um u m jam iy at iste ’mol ja m g ‘a rm a la ri u m u m iy su m m a sin in g 85 % gacha) tashkil etish va ularning sa rfla n ish id a b irin ch i n avbatdagi aham iyatga egadir. Davlat budjeti mamlakatda m arkazlashgan pul fondlarini tashkil etish va uning sarflanishi ustidan n azorat funksiyasini bajaradi. Bu funksiyani bajarishda davlat budjetiga bu jdet m ablag'larining kelib tushishi ham da ularning maqsadli sarflanishi ustidan davlat vakolatli organlarining imkoniyatlari va majburiyatlari asosiy o ‘rinni egallaydi. Xulosa qilib aytganda, davlat budjeti h a r bir m am lakatning asosiy m oliya rejasi hisoblanadi va u m ark a ziy h a m d a m ah a lliy davlat boshqaruv organlariga boshqaruv vakolatlarini am alga oshirishlari uchun haqiqiy iqtisodiy imkoniyat yaratib beradi. Davlat budjeti o 'zida davlat faoliyati u c h u n kerakli b o ‘lgan moliya resurslarining hajm ini ifoda etadi va shu orqali m a m la k a td a olib boriladigan soliq siyosatini belgilab beradi. Davlat budjeti orqali yalpi ichki m ahsulot va milliy daro m ad nin g qayta taqsimlanishi, budjet mablag'larining aniq maqsadlarga sarflanishi qayd etiladi va buning natijasida mamlakatdagi iqtisodiy h am d a ijtimoiy jarayonlarning tartibga soluvchisi sifatida m aydonga chiqadi. Download 24 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling