O xoshimov, S. Saidaxmedov

UMUMIY HOLATLAR

O‘zgaruvchan tok elektr yuritmalari sanoatda, transportda, qurilish industriyasida va xalq xo‘jaligining boshqa sohalarida keng ko‘lamda qo‘llanilmoqda. O‘zgaruvchan tok mashinasining keng tarqalishiga sabab FIK va ishonchliligining yuqoriligi, yurit- malaming aksariyati tarmoqqa to‘g‘ridan-to‘g‘ri ulanganligi va shu bois, boshqarishning soddaliligi, elektr mashinaning arzon- ligi, ularga xizmat ko‘rsatish va ulardan foydalanishga bo‘lgan talablaming oddiyligidadir.

Foydalanilayotgan dvigatel turiga qarab, nafaqat o‘zgaruv- chan va o‘zgarmas tok yuritmalari, balki yuritmalami assinxron, sinxron va odimlovchi kabi boshqa ko‘rinishlarini ham ta’kidlash mumkin. Assinxron dvigatel atamasi o‘rniga assinxron yuritma ata-masini qo‘llab, biz bu turdagi dvigatellarning nafaqat biror-bir xususiyatlarini, balki elektrlashtirilgan agregatning rayon ishga tushirilishi, bosh statik momentini ta’minlashni ko‘zda tutamiz.
Assinxron va sinxron mashinalar asosida qurilgan an’anaviy yuritmalar bilan bir qatorda so‘nggi yillarda universal va odim- lovchi dvigatelli, ikki yoqlama ta’minlanuvchi o‘zgaruvchan tok yuritmalari qo‘llani1moqda.

2. ASSINXRON DVIGATELNING MATEMATIK MODELI

Assinxron dvigatel (AD)ning matematik modelini ekvivalent almashtirish sxemasi yoki Park-Gorev differensial tenglamalari tizimi ko‘rinishida tasvirlash qabul qilingan. Odatda, ekvivalent sxemalardan mashinaning o‘rnatilgan tavsiflarini o‘rganish uchun,

Park-Gorev tenglamasidan esa elektr dinamik jarayonlarni tadqiq etish uchun foydalaniladi.
Ekvivalent almashtirish sxemasini qurishda, ishlayotgan ma- shina stator va rotor ^{chulg‘amlarini} yulduz usulida ulangan holda bitta fazasidagi hodisalar ko‘rib chiqiladi. Rotor va stator chul- g‘amlari orasidagi ^elektromagnit bog‘lanish rotor chulg‘amida EYK +.• orqali ^induksiyalanayotgan o‘zaro induksiya oqimi & bilan amalga oshiriladi. ^Birlamchi zanjirning induktiv qarshiligi Jt statorning sochilish oqimi &„ dan yuzaga keladi, rotoming induktiv qarshiligi J„ esa - sochilish oqimi &› hisobiga yuzaga keladi. Rotordagi tok chastotasi statordagi tok chastotasi f; bilan f› -f ko‘rinishida ^{bog‘1angan.} Statorning r va rotoming qarshi- liklari r_› aktiv mashinaning konstruktiv jihatlari bilan aniqlanadi. U holda, rotor toki

yoki

/ '₂



£ ₂ / )(r S ° ^I )³ + ²
(4.1)

(4.2)

’2
bu yerda: Ez — rotor EYK, S - sirpanish.
(4.2) ifodaga ko‘ra dvigatel rotori qo‘zg‘almas bo‘1ib qoladi, rotor zanjiridagi aktiv qarshilik esa qo‘shimcha qarshilik hisobiga o‘zgaradi, bu qarshilik


rp -g - rzfs - rz — r- ₂ (l -S)/S (4.3)
ga teng.
Bu yerda assinxron mashina fazasining ikkilamchi zanjir pa- rametrlarini birlamchiga keltirilgan almashtirish sxemasi 4.1- rasmda keltirilgan. Bu yerda x„ va r, — magnitlovchi kontur qar- shiligining induktiv va aktiv tashkil etuvchilari va I„ — mashina po‘1atining magnitlovchi toki.
^{Bu sxemaning kamchilig} i ^{stator toki 1), stator zanjiriga kel-} tirilgan rotor toki I z va magnitlovchi I toklarining rotor sirpa- nishiga bog‘liqligidadir.
Assinxron dvigatel fazasining almashtirish sxemasini olishda
quyidagi joizliklarga yo‘l qo‘yiladi:

^{Birlamchi va ikkilamchi zanjir parametrlari (r; va rI}2) o‘zgarmas hisoblanadi, ya’ni ular mashina yuklamasiga (isishga) bog‘liq emas, bundan tashqari ^r' 2 chastotaga va rotordagi siqib chiqarish tokiga bog‘liq emas, to‘yinish esa _>I va ’2 larga ta sir etmaydi.


4.1-rasm. Assinxron mashina parametrlarini ikkilamchi zanjirdan (rotordan) birlamchi zanjirga (statorga) keltirilgan holatdagi bitta fazaning ekvivalent sxemasi.

2. 
   Magnitlovchi tokdan statorda hosil bo‘ladigan kuchlanish tushishi hisobga olinmaydi.
   
3. 
   Magnitlovchi kontur o‘tkazuvchanligi doimiy deb qabul qilinadi. Shuning uchun yuklamadan qat’iy nazar /, toki qo‘yilgan kuchlanishga chiziqli bog‘liq bo‘lib qoladi.
   
4. 
   Mashinadagi ishqalanish hisobiga va po‘latda hosil bo‘la- digan qo‘shimcha isroflar hisobga olinmaydi.
   
5. 
   Yuqori garmonikali magnit yurituvchi kuchlar va dvigatel tokining o‘zaro ta’siri natijasida hosil bo‘ladigan titratuvchi va so‘ndiruvchi parazit momentlar e’tiborga olinmaydi.
   

Qabul qilingan joizliklarni hisobga olgan holda rotorning sta- torga keltirilgan toki:


(4.4)
bu yerda: U — faza kuchlanishi.
Shunday qilib, S - 0 bo‘lganda Ż2 ning qiymati nolga teng bo‘lib qoladi va mashina tarmoqdan magnitlovchi tok /p ni iste’mol qiladi. Dvigatel o‘qidagi yuklama hisobiga sirpanish S ortishi bilan I, toki ham ortadi va S — 1 bo‘lganda N, ning qiy- mati qisqa tutashuv tokiga teng bo‘ladi. Bu tokni ishga tushirish toki deyiladi:


^{2 n} (4.5)

3.