O xoshimov, S. Saidaxmedov

ELEKTROMEXANIK TIZIMLARDAGI O‘TKINCHI JARAYONLAR

Zamonaviy ishlab chiqarishda elektromexanik qurilmalar vo- sitasida ishchi mashinalari samarali boshqariladi. Bunda mexa- nizmning ish organida kerakli tezlik va tezlanishlarni ta’min- lashni, kuchlarni cheklashni hamda mo‘tadi1lashni talab qiladigan rejim elektr yuritma bloklariga dasturlash qurilmasi orqali yoki operator vositasida beriladigan buyruqlar hisobiga ta’min1anadi. Bir rejimdan boshqasiga o‘tish boshqarish ta’sirini o‘zgartirish hisobiga amalga oshiriladi.
Shuni qayd etish kerakki, zamonaviy elektr yuritma ko‘pincha o‘tkinchi rejimda ishlaydi. Bunda jarayonlaming xarakteri, da- vomiyligi, tezlanishlar, momentlaming yuqori qiymatlari va bosh- qa omillar texnologik jarayonga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Ko‘p hollarda ish mashinalari unumdorligini oshirish uchun ishga tushirishda eng kam o‘tkinchi jarayon vaqti va eng kam tormoz- lash vaqti talab qilinadi. Bu vaqt ichida texnolqgik jarayon to‘x- tagan yoki sekin o‘tayotgan bo‘1adi. Lekin jarayonlarni tezlash- tirish tebranishlarning kattalashuviga, joiz tok va momentlaming cho‘qqilari paydo bo‘1ishiga olib keladi.
Elektr yuritma dinamikasini tahlil etayotganda, hatto oddiy holatlarda ham mexanik inersiyani hisobga olish kerak. Agarda barcha massalar dvigatel o‘qiga keltirilsa, ya’ni bitta massali tizim ko‘rilsa, u holda bu tizim birinchi darajali differensial tenglama bilan, ya’ni harakat tenglamasi deb ataladigan tenglama bilan ifodalanadi.
Hozirda barcha ishlab chiqarish jarayonlarini jadallashtirish munosabati bilan, ko‘pincha dinamikani tahlil etayotganda elektr- magnit hodisalarni, ya’ni zvenolarning elektrmagnit inersiyasini hisobga olish zarur. Masalan, mustaqil qo‘zg‘atishli o‘zgarmas

t32
tok dvigatelli ritmada, agar boshqarish yakor zanjiri orqali amalga oshirilayotgan bo‘lsa, faqat yakor vaqt doimiysini hisobga olish kerak. Murakkab tizimlarda esa bir nechta vaqt doimiylarini hisobga olish zarur.

Chiziqli xususiyatga ega bo‘1gan tizimlari tadqiq etish, odatda, chuqur ishlab chiqilgan chiziqli differensial tenglamalar nazariyasi bo‘yicha amalga oshiriladi. Bu holda barcha yechimlar tahlil qilishga qulay bo‘1gan analitik shaklda olinib, bunda har bir parametr va vaqt doimiysining dinamikaga ta’sirini ko‘rish mumkin. Bu esa parametrlari bir necha bor o‘zgartirish bilan amalga oshiriladi.

2. 
   ELEKTR YURITMALARNING MEXANIK O‘TKINCHI JARAYONLARI
   

Awal eng oddiy tizim variantini ko‘rib chiqamiz, bu tizim uchun M — const va J — const. barcha mexanik bog‘lanishalrni qattiq, deb hisoblaymiz.
Bunday shartlarda tizimning dinamikasi bitta momentlar muvozanati tenglamasi bilan ifodalanadi:
_d- q' J‘dfff/d •
Mexanik tavsifni to‘g‘ri chiziq deb qarab, quyidagini. yozish
mumkin:
m — my-(1-xığ xı t), (s.l)
bu yerda: Mp - dvigatelning rotori qo‘zg‘almas bo‘lgandagi qisqa
tutashish momenti, bu yerdan
(6.2)
Harakat tenglamasiga (6.2) ni qo‘yib, quyidagini olamiz:
J-d‹nfdt + .t. t = M z- Mi. (6.3)
Qisqa tutashish momenti mustaqil qo‘zg‘atishli o‘zgarmas tok mashinalarida yakorga qo‘yilgan kuchlanishga, o‘zgaruvchan tok mashinalarida . esa kuchlanish kvadratiga proporsional bo‘1adi.
Shuning uchun tenglamaning birinchi qismi qisqa boshqarish ta’sirini, ikkinchisi esa tashqi ta’simi ko‘rsatadi.
M h:n - c dvigatel mexanik tavsifi qattiqligini belgilovchi burchak koeffitsiyentidir. Shuning uchun quyidagini yozish mum- kin:

Tenglamani c ga bo‘lib, quyidagini olamiz:
(6.4)

J/c- d‹nldt + ı:n —— m -(I/c)-M . (6.5)
^{Quyidagi belgilashlarni kiritamiz: K — l/c va J/c — T}M! ^{bu yerda T}M ^{— elektromexanik vaqt doimiysi
T}_M’ d‹nfdt + ‹n - m - -M . (6.6)
^TM ^{ni moment va tezlikning nominal qiymatlari orqali} ifodalash ham mumkin

bu yerdan
o "to -4ınan" \6o-dinah }&o €t p ’
^T M ^{‘ noJ noms}

(6.7)

bu yerd£t• ^Snom — nominal sirpanish.
Mustaqil qo‘zg‘atishli o‘zgarmas tok mashinasi uchun elektromexanik vaqt doimiysi ifodasiga yuritma parametrlari va dvigatelning konstruktiv koeffitsiyentlarini kiritish ham mumkin. Bu holda,

c = M /ı:up — U — JE’JM /r,
bu yerda: r — yakor zanjiri qarshiligi.
(6.8)

_MM J-r/{K _E K ). (6.9)
Elektromexanik vaqt doimiysi ifodasiga ko‘ra, u inersiya momenti va yakor zanjiri qarshiligiga bog‘liq bo‘ladi.
O‘zgarmas tok mashinasi uchun (6.8) ni hisobga olgan holda
q' MMC ^K_{M !} q-rf{ Bu tezlikni statik qarshilik momenti M va unga mos kela- digan qarshilik toki Ip ta’siri ostida pasayishini ko‘rsatadi. Shun- day qilib, (6.6) ifodanipquy agi ko‘rinishga keltirish mumkin.
“ U °° ° (6.1 l)

yoki