Oli\' va o•rta maxsus ta'lim vazirligi o•rta maxsus

Kislorod gruppacbasi elementlarioing xossalari

Ni	Xossalari	0	s	Se	Te	Po
I	Tautib raqami	8	16	34	52	84
2	Valent elekronlari	2s^22p^4	3slJp4	4s^24p ^4	5s^25p^4	6s ^26 p^4
3	Atomning ion- lanish cnergiyasi, eV .	13,62	10,36	9,75	9,01	8,43
4	Atom radiusi, A	0,73	1,04	1,17	1,37	-
5	Nisbiy elektromanfiyligi	3,5	2,6	2,48	2,01	1,76
6	Q-.iynash temperaturasi, C°	-183,0	444,6	684,9	990,9	962,0
7	Suyuqlanish temperaturasi, C'	-218,8	112,8	220,5	452,5	254,0
8	Solishtinna massasi, g/sm ^3	1,27	2,07	4,82	6,24	9.30
9	Molekulaning dissotsilanish energiyasi (x·4,18 kJ,lrml)	118	77	64	54	-
JO	Birikmalardagi oksidlanish darajasi	-1, -2 +2	-2, +2 +4, +6	-2, +4 +6	-2, +4 +6	-2. +2
II	^Ion^radiusi^E2,A	1,40	1,74	1,91	2,11	-

10.2- §. Kislorod

Kislorodning tabiatda uchrashi. 1875-yilda A.Lavuazye havo tarkibini tekshirish natijasida kislorod havoning tarkibiy qismi ekanligini isbotlab, unga < nomini berdi (<Kislorod tabiatda erkin holda ham, birikma holida ham uchraydi. Havoning og'irlik jihatdan 23% ini erkin kislorod tashkil etadi. Suvning 88,9% ini kislorod tashkil etadi. Kislorod tabiatda organik va anorganik birikmalar tarkibida uchraydi. Masalan, tuproq, qum, turli tog' jinslari tarkibida ham kislorod bo'ladi.
Kislorod tirik organizmdagi ko'pchilik organik moddalaming: oqsillar, yog'lar, uglevodlaming tarkibiy qismi hisoblanadi.
Kislorodning fizik xossalari. Kislorod rangsiz, hidsiz, mazasiz gaz. Havodan biroz og'ir. Suvda oz bo'lsa ham eriydi. 0 °C da 100
hajm suvda 5 hajm, 20 °C da I 00 hajm suvda 3, I hajm kislorod eriydi. Kislorod atmosfera bosimida -218,8 ·c da suyuqlanadi,
-183 ·c da qaynaydi. Qattiq va suyuq holdagi kislorod ko'kimtir
bo'ladi va magnitga tortiladi.
Kislorodning kimyoviy xossalari. Kislorod molekulasi ikki atom­ dan iborat. Kislorodning inert gazlardan boshqa barcha elementlar bilan hosil qilgan birikmalari ma'lum. Kislorod oltin va platinadan boshqa barcha metallar bilan birikadi:
2Mg + 0 ₂ = 2MgO, 4AI + 30 ₂ = 2Al₂O ₃
Kislorod galogenlardan boshqa barcha metalloidlar bilan to'g'ridan to'g'ri birikadi, masalan:
S + 0 ₂ = SO₂, C + 0 ₂ = CO ₂, N₂ + 0 ₂ = 2NO, 4P + 50 ₂ = 2P₂O₅
Kislorod ko'pgina organik va anorganik moddalar bilan birika oladi. Metall sulfidlari kislorodda yonib, oksid hosil qiladi:
2ZnS + 30 ₂ = 2ZnO + 2SO ₂, 4FeS₂ + 110 ₂ = 2Fe ₂O ₃ + 8SO₂
Moddalaming kislorod bilan asta-sekin birikishi oksidlanish, tez birikishi esa yonish deyiladi. Atomar holdagi kislorod molekula holdagi kislorodga qaraganda ancha faoldir. Molekula holidagi kis-
lorod 0 ₂ va 0 ₃ (ozon) ko'rinishda bo'ladi. Ozon - kislorodning allotropik shakl o'zgarishidir.
Kislorodning olinishi. Kislorod laboratoriyada ko'pgina modda­ lami parchalash orqali olinadi. Masalan:
I) kaliy xlorat (bertole tuzi) KClO ₃ ga katalizator ( MnO ₂)
qo'shib qizdirilsa, u kaliy xlorid va kislorodga ajraladi:

2
2KCI0, ,. , 2KCI + 30
· MnO,

2. 
   kaliy permanganatni qizdirib parchalash:
   

°
2KMnO ₄ ¹ K ₂ MnO ₄ + MnO ₂ + 0 ₂

2. 
   
   ,·
   ishqoriy metallaming nitratlarini parchalash:
   

2Na NO ₃ -- -• 2Na NO ₂ + 0 ₂

2. 
   simob oksidni parchalash:
   

2HgO - -^,· 2Hg + 0
2
Kislorod sanoatda ikki usul bilan: a) suvni elektroliz qilib va b) havoni suyuqlantirib olinadi.
Havoni suyuqlantirib kislorod olishda havo maxsus kompres­ sorlarda 200 atm ga yaqin bosim ostida siqiladi va keyin bosim birdan I atm gacha kamaytiriladi, siqib-kengaytirish jarayoni bir necha marta takrorlansa, havo sovib, suyuq holatga o'tadi. Suyuq havoning tarkibida kislorod, azot va inert gazlar bo'ladi. Suyuq azotning qaynash temperaturasi -195,8 °C, argonniki -189,4 °C, kislorodniki -183 °C ekanligi sababli suyuq havo atrofdagi muhit­ dan issiqlik olib bug'langanda, avval azot, keyin argon uchadi, oxirida kislorod qoladi. Havodan olingan kislorod kimyoviy toza bo'lmaydi, shuning uchun u ko'p hollarda qayta tozalanadi. Bun­ dan tashqari, suvni elektroliz qilib ham kislorod olinadi (,.vodo­ rod" temasiga qarang).
Kislorodning ishlatilishi. Kislorod texnikada metall sulfidlami
metall oksidlariga aylantirib, so'ngra metall olishda, sulfat kislota hamda nitrat kislota ishlab chiqarishda, ko'pchilik moddalami ok­ sidlashda, yuqori temperatura hosil qilishda (atsetilen bilan kis­ lorod aralashmasi yondirilganda), tibbiyotda bemorlarga kislorod berishda ishlatiladi.
Suyuq kislorodning kukun holdagi ko'mir. yog'och kukuni, moy yoki boshqa yonuvchi moddalar bilan amlashmalari kuchli portlaydi. Shuning uchun ulardan portlatish ishlarida foydalaniladi. Ozon. Erkin holdagi ba'zi elementlar tuzilishi va xossalari ji­ hatidan o'zaro farq qiladigan bir necha oddiy moddalar hosil qiladi. Bu hodisa al/otropiya deb ataladi, hosil bo'lgan oddiy mod­ dalar esa elementlarning al/otropik shak/ o' deyiladi. Masalan, kislorod, oltingugurt, fosfor, uglerod, selen, tellur, mishyak, surma kabi elementlar bir necha allotropik shakl o'zgarishlar hosil qiladi. Allotropiya hodisasi ikki sabab tufayli ro'y beradi: ulardan biri - molekulada atomlar sonining har xii bo'lishi
va ikkinchisi - turli xii kristall shakllar hosil bo'lishidir.
Ozon kislorodning allotropik shakl o'zgarishidir. Kislorod mole­ kulasi ikki atom kisloroddan, ozon molekulasi esa uch atom kis­ loroddan tashk.il topgan. Ozon tabiatda ignabargli daraxtlar chirk moddalarining oksidlanishidan hosil bo'ladi. Ozon momaqaldiroq vaqtida ycrdan 20- 25 km balandlikda ham paydo bo'ladi. Ozon quyoshning organizm uchun zararli bo'lgan ultrabinafsha nur­ larini yutish xossasiga ega. Atmosferaning ozon qatlami Verni ana shu nurlardan muhofaza qilib turadi. Ozonning mavjudligini 1839- yilda Shyonbeyn kashf etgan.
Ozon o'ziga xos hidli, och havorang gaz. Suyuq ozon to'q ko'k, qattiq holdagi ozon qoramtir-ko'k moddadir. -112 ·c da qaynaydi. Ozon suvda k.islorodga nisbatan yaxshi eriydi. I 00 hajm suvda oddiy
sharoitda 45 hajm ozon eriydi. Ozon kislorod bilan odatdagi temper­ aturada reaksiyaga kirisha olmaydigan ko'pchilik moddalar bilan reak­ siyaga kirisha oladi. Buning sababi shundaki, ozon hosil bo'lishida
30 ₂ 20 ₃ -69 kkal energiya yutiladi. U beqaror modda. Ozon o'z­ o'zidan parchalanib. atomar kislorod chiqaradi:
03 = 02+ 0
Atomar kislorodning reaksiyaga kirishish xususyati molekula holidagi k.islorodnikiga qaraganda yuqori bo'ladi. Ozon ta'sirida qora rangli qo'rg'oshin sulfid ( PbS) oq rangli PbSO₄ ga, oq rangli Pb(OH) ₂ qo'ng'ir tusli PbO₂ ga, metall holidagi kumush (Ag) kumush peroksid Ag₂O₂ ga qadar oksidlanadi:
2Ag + 203 = Ag2O2 + 202

4
PbS + 20 ₃ = PbSO + 0 ₂