Orfoepiya, Orfografiya, Grafika bo`limlari docx

M:obod, avlod, daromad
-so’zning oxirida d tovushidan oldin n kelsa va bunday so’zlarga qo’shimchalar qo’shilsa d talafuz etilmaydi, ammo yoziladi.
M:payvanchi, balandroq, xursandchilik
6.Tharfi:
-til oldi, portlovchi, jarangsiz undosh tovushni ifodalaydi.
-so’z oxiridagi t talaffuzda ko’pincha tushib qoladi. Biroq asliga muvofiq yozilaveradi.
M:do’st, daraxt
-bunday so’zlarga qo’shimchalar qo’shilganda ham talaffuz t undoshi eshitilmay qoladi, ammo bu hol ham imloda aks
etmaydi.
M:do’stlik mashinistga
-jonli nutqda t bilan tugagan so’zlarga ch undoshi bilanboshlanuvchi qo’shimchalar qo’shilganda t ning ham ch ga aylanish
hodisasi yuz beradi.
M: sutchi, yigitcha, uyatchan
7.Z harfi:
-til oldi, sirg’aluvchi, jarangli undosh tovushni ifodalaydi.
-jonli nutqda so’z oxirida kelgan z tovushi jarangsizlashib, s tovushiga moyil talaffuz qilinadi, biroq asliga muvofiq z
yozilaveradi.
M: boramiz, og’iz
-bu holatni z bilan tugallangan o’zakka jarangsiz undoshlar qo’shilganda ham kuzatish mumkin.
M: yuz so’m, so’zsiz, izchil
8. S harfi:
-til oldi, sirg’luvchi, jarangsiz undosh tovushni ifodalaydi .
-e, I unlilaridan oldin kelganda yumshoq talffuz etiladi.
M: sezgi, sekin, silamoq, sim kabi.
9.J undoshi:
-jahon , juma, vaj, g’ijjak kabi so’zlarda til oldi, jarangli ,portlovchi j tovushini ifodalash uchun yoziladi;
-jurnal, ajdar, garaj, tiraj kabi so’zlarda til oldi, jarangli,sirg’aluvchi tovushni ifodalash uchun xizmat qiladi.
-sof o’zbekcha so’zlarda qorishiq tovush tarzida, forscha-tojikcha va ruscha o’zlashma so’zlarda sirg’aluvchi tovush kabi
talaffuz qilinadi.
M: jon, ajoyib, jajji, ajdar, mujda, janr
-jonli nutqda ch yoki sh tovushlariga moyil aytiladi, ammo asligamuvofiq j yoziladi.
M: toj, boj,ijtimoiy, massaj
10. Ch harfi:
-til oldi, qorishiq portlovchi, jarangsiz undosh tovushni ifodalaydi.
-ch harfi bilan tugallanuvchi o’zakka qo’shimcha qo’shilganda hamda ayrim so’zlarda ch tovushi sh kabi aytiladi, ammo
asliga muvofiq yoziladi .
M:uchta, uchdi, kichkina, qarich
11.Sh harfi:

---

6
-til oldi, sirg’aluvchi, jarangsiz undosh tovushni ifodalaydi,
-til oldi unlilari bilan kelganda yumshoq, orqa qator unlilar bilan yonmyon kelganda esa qattiq talaffuz qilinadi va shunday
yoziladi.
M:shirin, ishkal, shol, sho’x kabi.
-rus tili orqali o’zlashgan so’zlarda yumshuq va cho’ziqroq aytiladiva doim sh yoziladi.
M:plash, borsh, obshina
12.G harfi:
-til orqa, portlovchi , jarangli undosh tovushni ifodalaydi. So’z oxirida jarangsiz k kabi eshitiladi, ammo yozuvda g tarzida
yoziladi.
M: batg, tug, pedagog, eg
13.K harfi:
-til orqa, portlovchi, jarangsiz undosh tovushni ifodalaydi.
-oxiri k bilan tugagan so’zlarda egalik qo’shimchalari qo’shilganda k jaranglashadi va g tarzida aytiladi hamda shunday
yoziladi.
M: yurak-yuragim, tilak-tilagim, bek-begim kabi.
14.G’ harfi:
-chuqur til orqa, sirg’aluvchi, jarangli undosh tovushni ifodalaydi.
-so’z oxirida g’ tovushi ba’zan qo’shimchalar ta’sirida x tarzida aytilsa ham g’ yoziladi. M: bog’cha, belbog’cha, zog’cha
15.Q harfi:
-chuqur til orqa, portlovchi, jarangsiz undosh tovushni ifodalaydi.
-ayrim hollarda x ga moyil talaffuz qilinadi, lekin doim q yoziladi.
M: maqasad, maqtov, taqsim, oqshom, oqsil, to’qson, vaqt
-ba’zi so’zlarda q undoshi g’ga moyil talaffuz qilinishi mumkin
M; chiroq, oyoq, yaproq, qo’shiq, botqoqlik, baliq, shu yoqda
16: X harfi:
-chuqur til orqa, sirg’aluvchi, jarangsiz undosh tovushni ifodalaydi.
So’z o’rtasida va oxirida ba’zan q tovushiga moyilroq aytilsa ham asliga muvofiq yoziladi. M: axloq, mix, soxta
_o’zbek tilida, asosan, e dan unlilar bilan yonma-yon kelganda yoziladi va ularning qattiqroq takaffuz qilinishiga sababchi
bo’ladi.
M: xalq, xabar, to’xta, axtar, xush, xavir
17. H harfi:
-sirg’aluvchi, jarangsiz, bo’g’iz undosh tovushni ifodalaydi.
-o’zbek tilida bu tovush oh, eh, ha kabi undov so’zlarda va, asosan, arab- fors tillarida o’zlashtirilgan so’zlarda uchraydi.
-h harfi nifodalangan tovush x tovushiga nisbatan yumshoqroq, nafisroq talaffuz etiladi;
-jonli nutqda h tovushi ba’zan o’zidan keying undosh kabi aytiladi yoki butunlay talaffuz etilmaydi.
M: mahkam, mahsi, shahodatnoma
-kundalik so’zlashuvda yumshoq bo’g’iz tovushi h undoshining ko’pincha qattiq, chuqur til orqa x tarzida aytilishi adabiy
talaffuz me;yoriga xos emas.Chunki bu tovushlarning bir xilda talaffuz etilishi so’z ma’nosini butunlay o’zgartirilishi
mumkin.
M: shohi-shoxi, hol-xol, shox-shoh, xush-hush, xiyla-hiyla,uxla-uhla, xam-ham, xosiyat-hosiyat, xur-hur, xirs-hirs,xil-xil-hil-
hil
18.M harfi:
-lab-lab, jarangli, portlovchi burun undosh tovushini ifodalaydi.
-e, I old qator unlilaridan oldin kelganda yumshoq (meva, mehmon, miqyos kabi), orqa qator unlilar, chuqur til orqa
undoshlari bilan yonma-yon kelganda esaqattiq (somon, muborak, mo’min kabi) talaffuz qilinadi.
19.N harfi:
-til oldi, jarangli, portlovchi burun undosh tovushini ifodalaydi.
-bu tovush b, m undoshlari oldida kelganda m tarzida aytiladi,ammo asliga muvofiq yozilaveradi.
M: tanburchi, minbar, yonbosh tanbal, o’n besh, manmanlik, bo’linma, yonma-yon
-jonli nutqda n tovushining ba’zan o’zidan oldingi undosh ta’sirigauchrab, o’sha tovush tarzida qo’shaloq aytilishi adabiy
talaffuz me’yoriga ziddir.
M: gapni-gappi, yo’lni-yo’lli, ko’zni-ko’zzi kabi.
Eslatma: Jarangli undoshlar so’z oxirida yoki jarangsiz undosh yonida kelganda jarangsiz talaffuz qilinadi, ya’ni b-p, d-t, z-s,
g-k, g’-q singari jarangli va jarangsiz undoshlar orasidagi farq yo’qolib, bir xil,ya’ni jarangsiz undosh holida talaffuz qilinadi,
ammo aslicha yoziladi.
M: talab, omad, eg, bog’, aktiv, iztirob, badqovoq, tuzsin, avtobus
So’z oxirada jarangli yoki jarangsiz undosh yozish kerakligini aniqlash uchun so’zga egalik qo’shimchasini qo’shib
tekshirish mumkin.

---

7
M: kitob(p) –kitobi, hisob (p) hisob, daromad (t) –daromadi olibdi, kelibdi, yotibdi, boribdilar kabi so’zlarda b d birikmasi
tarzida aytilsada, hamisha b d yoziladi.