Osmon sferasining asosiy nuqtalari va aylanalari

Osmon sferasi (sferada burchakli o’lchashlar,olam o’qi,osmon ekvatori)
Bordiyu,o’quvchilarda kuzatiladigan hodisalar haqida ma’lumotlar zapasi yetarli bo’lmasa va buning ustiga sentyabrning birinchi yarmida uni o’tkazishning imkoni bo’lmasa,u holda ko’rsatilgan yo’l kam samara beradi.U holda bayon qilishning boshqa usulidan foydalanishga to’g’ri keladi.
2 variant
Eng avvalo o’quvchilarga bizning osmon sferasi haqidagi tushunchalarimiz qadimgilarning tushunchasidan nima bilan farq qilishini tushuntirishimiz kerak.
(2.4-RASM)
Ma’lumki,biz qadimgilardan farq qilib osmon emas,Yer aylanadi deb qabul qilamiz.
Sferaning radiusi Yerning o’lchamlari bilan solishtirganda, nihoyatda kata miqdordir.Har bir yulduz uchun sferada aniq joy mos kelib,u burchak yoki yoy o’lchoviga ega bo’lgan ikki koordinata bilan harakterlanadi.Keyinchalik Yerning aylanish o’qi va Yer ekvatori bilan bog’liqligi 2.4-rasmdan yaqqol ko’rinib turgan olam o’qi va osmon ekvatori tushunchalari kiritiladi.Bu yerda Yer o’qi fazodagi o’z yo’nalishini amalda o’zgartirmaydi, shuning uchun ham osmon sferasida olam qutblarining holati ham o’zgarmaydi.Darslikdagi rasm o’quvchilarga Yer va yulduzlar globuslaridagi aylanish o’qlari va ekvatorini ko’rsatish bilan to’ldiriladi.
Yer globusi ham,yulduzlar globusi ham o’qlari vertical joylashgan holatida ko’rsatilgan ma’qul chunki bunda ko’pincha o’quvchilar Yer globusi o’qining og’maligini olam o’qining gorizont tekisligiga og’maligi kabi qayd qiladilar. Bundan so’ng ekvatorial koordinatalar sistemasi uchun barcha zaruriy ma’lumotni qo’lga kiritildi deb hisoblasa bo’ladi.
Ekvatorial koordinatalar
Ekvatorlar va qutblar bilan boshlangan tushunchalar orasidagi analogiyani Yer va yulduzlar globuslarini quyidagicha solishtirish yo’li bilan solishtirish yo’li bilan yanada rivojlantirsa bo’ladi:
Grinvich meridiani- nolinchi og’ish aylanasi;
Yer paralleli- osmon (sutkalik) paralleli;
Geografik meridian- yoritkichning og’ish aylanasi;
Geografik kenglik- og’ish;
Geografik uzunlik- to’g’ri chiqish;
Astronomiya bo’yicha programma osmon paralleli va og’ish aylanasi haqida tushunchaga ega emas,shuning uchun ham ularning ishlatilishi analogiyani tushuntirishdagina foydalidir.
Osmon koordinatalarining Yernikiga o’xshashligi o’rganilib,dastlab o’quvchilarning geografiyadan olgan bilimlarini aktuallashtirish kerak.Ko’p hollarda o’qituvchining bu tushunchalarni tavsiflab berish yoki globusda ularga mos yoy va burchaklarni ko’rsatish haqidagi taklifi o’quvchilarni qiyin ahvolga solib qo’yadi.
Geografik koordinatalar sistemasini osmon koordinatalari sistemasidan nima bilan farq qilishi haqida ham so’zlash zarur:geografik koordinatalar real sferik Yer sirti uchun qaralgani holda,osmon koordinatalari –faraziy osmon sferasi uchun qaraladi.Navbatda, kenglik va uzunlik kabi, to’g’ri chiqish va og’ish ham faqat sferadagi yoylar bilangina emas,balki ularga mos tekisliklarda yotgan markaziy burchaklar bilan ham o’lchanishini tushuntirish maqsadga muvofiq bo’ladi.Geografik koordinatalarning bu tomoni, odatda ularni geografiya darslarida o’rganilayotganda loyiq e’tiborga sazovor bo’lmaydi,biroq bu astronomiya kursida juda zarur, chunki osmon koordinatalari, sferada yoritkichlarning o’zaro joylashishlarini ko’rsatuvchi osmon sferasi markazidagi real burchaklar bilan o’lchanadi.
Endi o’quvchilar ham qoplama aylanasi o’rnatilmagan yulduzlar kartasi bilan ishlay olmaydilar.Darslikka yoki “Школьный астрономический календарь” (“Maktab astronomik kalendari”)ga ilova qilingan surilma karta sferani qancha qismini o’z ichiga olishiga ko’ra huddi shunday geografik kartadan keskin farq qiladi. Qutbga proyeksiyalangan geografik kartalar, ba’zan hatto Yerning bitta yarim sharini ham tasvirlay olmaydi, yulduzlar kartasi esa butun osmon sferasining 85%ini o’zida aks qiladi. Shuning uchun ham yulduzlar kartasining chetlarida joylashgan yulduz turkumlarining ko’rinishi proyeksiya tufayli ma’lum qadar buzilgan bo’ladi. O’quvchilarga kartadan olamning shimoliy qutbini, osmon ekatorini va koordinatalar to’rini ko’rsatib, sinfda va uyda bir qancha masalalarni yechish orqali koordinatalarni toppish malakasini shakllantirish mumkin.