O‘zbek tilining izohli lug‘ati

22.Polisemiya haqida tushuncha bering.


Polisemiya - bu atamani bildirish uchun ishlatiladigan atama ba'zi so'zlarni yoki til belgilarini o'z ichiga olgan ma'nolarning xilma-xilligi. Polisemiya, shuningdek, ibora yoki ibora kontekstga qarab turli xil ma'nolarni anglatadigan tushunchadir.


Polisemiya so'zi prefiksdan iborat politsiya, bu "ko'p" va tomonidan ko'rsatiladi hafta, bu yunon tilidan kelib chiqqan va "ma'no" ni anglatadi. Shuning uchun polisemiya so'zi bir nechta ma'noga ega so'zlarni belgilash uchun ishlatiladi.


23.Potensial sema nima?
Потенциал сема семаларнинг иерархик тартибида тўртинчи
ўринда қаралади. Ҳатто В.Г.Гак у ҳақда: “Потенциал семалар
гурли иккинчи даражали, баъзан предметнинг зарур бўлмаган

белгисини акс эттиради” - дейди.1 А.Й.Гремас ва В.Потьелар уни

“виртуэма” термини билан ҳам аташган.1 2 Виртуэма сема ифода-
латан белгига нисбатан этиборга олинмайдиганроқ беттгини ифо-
далайди. Масалан, бет лексемаси ссмемасида ‘бошнинг’ ‘бурундан
икки ёнидаги’ ‘юмшоқ қисми’ семалари бор. Яна шу ссмемада сал-
бийликни билдирувчи семани ҳам англаш мумкин. Уни потенциал
сема деса бўлади. И.Қўчқортоев ўзининг докторлик диссертацияси
авторефератида: “Лексик маъпопинг қўшимча семаси потенциал
сема бўлиб, у нутқий муносабатнинг муайян шароитида фаолла-
шади. Бу компонентлар баъзан сўзнинг таянч (асосий, тўғри) ва
ҳосила (иккиламчи, кўчма) маънолари ўртасидаги семантик ало-
кани ўрнатишда муҳим аҳамиятга эга бўлади” - дейди.3 Бу қараш,
албатта, юқоридати фикрларга зид. Бу қарашда “нуткий муноса-
батнинг муайян шароитида” деган шартни кўндаланг килиб ҳам
қўйилган. Нутқий муайян шароитда у фаоллашса, бу шароитдаги
потенциал сема эмас, бошқа семадир. Лексема семемаси йўл қўйган имкониятдан ташқарида нутқ шароити юзага келмайди. Бизҳам бу қарашга кўшилмадик. И.Қўчқортоев аввалроқ нашр этган монографиясида юкоридаги қарашига зид бошқа фикрда бўлган эди: “Лсксик маъно таркибида иккинчи даражали, ҳатто факуль-татив ссмалар ҳам бўлиши мумкин. Бундай ссмалар қўшимча
(потенциал) семалар деб аталади.* 1 Бу объектив фикр. Уни
Б.Қ.Қурбоновадан келгирилган қуйидаги мисол ҳам тасдиқлайди.
У шох, туёқ, дум, тумшуқ, қанот лексемаларини келтириб, улар
семемасида ‘локал’ сема йўқлигини айтади. Бу лексемалар макон
келишиклари ёки макон кўмакчилари билан кўллансалар, семе-
маларида ‘локал’ семаси намоён бўлади. Муаллиф келтирган шу
сема потенциач ҳисобланади.
Кўринадики, потенциал сема мазкур лексемалар семемасида
факультатив ҳолатда, яширин бор бўлиб, маълум нутқ шароитида
намоён этилувчи семадир.
Демак, бир семангик майдопга маисуб лексемалар семемалари учун умумий бўлган ва уларни бирлаштирувчи сема архисема;
семантик майдоннинг гуруҳлари (майдончалари) га мансуб лек-
семалар семемалари учун умумий бўлган ва уларни бирлаштирув-
чи сема интеграл семадир. Дифференциал сема семантик майдонга
кирган ҳар бир лексема семемасииинг ўзига хос томонини, хусусиятини белгилайди. Потенциал сема лексема ссмемасида
ҳамма вақт факультатив, яширин ҳолда бўлиб, маълум нутк ша-
роитидагина намоён бўлади, акс ҳолда эътиборга олинмайди.