O‘zbek tilining izohli lug‘ati

2.A.Hojievning “Tilshunoslik terminlarining izohli lug‘ati”da qancha termin izohlangan va undagi 4 terminga munosib ta’rif bering.

A.Hojiyevning 1985 yilda “O 'qituvchi” nashriyoti tom onidan

chop etilgan “Lingvistik term inlarning izohli lug'ati” yagona va
eng m uhim manba sifatida foydalanib kelinmoqda.
Salkam o'ttiz yildan buyon bu izohli lug'at oliy ta’lim,
o'rta maxsus kasb-hunar ta’limi ham da um um ta’lim m aktablari o'qituvchi va o'quvchi-talabalari tom onidan foydalanib
kelinmoqda.
O 'zbek tiliga davlat tili m aqomi berilishi m unosabati bilan lug'at qayta ishlanib nashr etildi (A.Hojiyev. Tilshunoslik term inlarining izohli lug'ati. Toshkent: “O 'zbekiston milliy
ensiklopediyasi” nashriyoti, 2002).
M ustaqillik davrida o'zbek tili taraqqyoti uchun keng imkoniyatlar yaratildi. Ayniqsa, 1997 yilda “Ta’lim to'g‘risida’gi Q pnunning qabul qilinishi munosabati bilan o'qish va o'qitish ishlariga
alohida e’tibor qaratildi. Davlat ta’lim standartlari ishlab chiqildi.
Natijada, yangi dastur va darsliklar yaratildi. Jum ladan, ona tili
darsliklarining yangi avlodi yuzaga keldi.
U shbu “Tilshunoslik term inlarining izohli lug'ati”ni oldingi
izohli lug'atiardan farqi, birinchidan, um um ta’lim maktablari,
akademik litsey ham da kasb-hunar kollejlarining o'quvchilari
uchun yaratilganligi bo'Isa, ikkinchidan, izohlar um um ta’lim
maktablari, akademik litsey ham da kasb-hunar kollejlari uchun
yaratilgan ona tili darsliklari asosida berilganligidadir.
Izohli lug'atga XX asr boshlarida ilk yaratilgan ona tili
darsliklarida qo'llanilgan term inlardan hozirgi kunda amalda
bo'lgan ona tili darsliklarigacha bo'lgan davrdagi qo'llanilgan va
qo'llanilayotgan asosiy term inlar kiritildi.
3.Arxisema nima?


Архисема ҳақидаги тушунча деярли умумий тилшуносликда бир хил. Француз тилшунослари қарашларига асосланган В.Г.Гак: “Архисема маълум бир объектлар белгиси, хусусиятини акс эттиради” - деб изоҳ берган.6 Шундан беш йил ўтиб, Л.А.Новиков унинг фикрини тўла такрорлаган ҳолда: “Архисема шундай семаки, маълум турдаги бирликларнинг умумий белгиси (хусусияти) ни акс эттиради,” - дейди.7 Ҳар икки тилшунос ҳам архисемага берган изохдарида референтлар учун “умумий бўлган белги (хусусият) ни акс эттиради” мазмунини қайд этишган. Референтларнинг тил флктида акс этган умумий белгиси (хусусияти) семадир. Яъни 1|),\иссма семемалар учун умумий бўлган сема ҳисобланади. Шунинг учун ҳам А.Х,ожиев: “...семемалар асосида лексемаларни маьлум семантик майдонларга бирлаштирувчи сема архисема деб аташади” - дегап таърифни берган.
С.Ҳ.Мухамедова ҳолат феълларидан қолган ҳамма феълларни ҳаракат архисе- масига эга семантик майдонни таркиб топтиради, деб қарайди.5 Лекин бу унча тўғри эмас. У эътиборда тутган феъллар ичида нутқ феъллари, сезги феъллари, мушоҳада фсьллари кабилар ҳам борки, улар алоҳида семантик майдон сифатида қаралмай иложи йўқ. Семантик майдон нуктаи назардан караганда, уларда умуман ҳаракат семаси эътиборга олинмайди. Шундан билиш мумкинки, бир архисема билан бирлашувчи семантик майдоннинг ҳажмини аниқлаш ўзига хос мураккабликка эга. Бу мураккабликии М.Филип: “...бу архисема, гснетик сема сифатидаги барча бирликларга тааллуклидир” - деган эди.6 Ҳатто Б.Қ.Қурбонова ўзининг номзодлик диссертацияси авторефератида “...катак лексемаси ‘товуқ’ архисемаси... билан ассоциатив боғланади” деб кўрсатган.1 Маълумки, архисема лсксема семемасининг бошқа ссмемалар билан бир семантик майдонга киришини билдиради. Бунинг устига товуқ сўзи архисема ҳам, сема ҳам бўла олмайди. Унинг ўзи, яъни товуқ лексема бўлиб, семемаси бир неча семадан иборат ва бу ссмема бошка семемалар билан бир архисема асосида бир семантик майдонга киради.Кўрдикки, архисема бир семантик майдонга мансуб лексе-малар семемаси учун умумий бўлган, уларни ўзаро бирлаштирувчи семадир. У лексемаларни ягона семантик турга бирлаштиради.