O‘zbek tilining izohli lug‘ati

7.Ellipsis nima?
эллипсис

Сўзларда ҳосила маъно юзага келтирувчи интралипгвистик сабаблар/ган япа бири эллипсис эди. Сўзларнинг эллипсис сабабли ҳосила маъно юзага келтириши ҳам аллақачон тилшунослар томонидан қайд этилган.1 Эллипсис эса нуткда тушириб қолдирилиб, матн ёки вазиятдан осонгина англашнладиган, фаҳмлаб олинадиган бўлакдир." Ундаги ҳолатдан келиб чиқиб кўп тилшунослар: “Эл липсис - соф нуткий ҳодиса” - дсган фикрни илгари сурадилар.

Нутқий эллипсис ўз моҳияти билан ҳам нутқий имкониятдан кслиб чиқиб, унинг талаби билан содир бўлади. Кўп куч сарф қилмаслик, фикрнинг тезроқ етказиш мақсадида нуткда аввалдан маълум бўлиб келган бўлакларни қисқартиш ҳисобига амалга оширилади.2 Масалан, кўнгина адабиётларда келтирилган бир стакан ичдим бирикувидаги стакан сўзи қандайдир суюқлик маъносини ифода этади. Мана шу ‘қандайдир суюклик’ ифода этувчи сўз нуткда эллипсисга учраган. Чунки у матн ёки вазиятдан аввалдан маълум эди. Шунинг учун унинг ўлчов бирлигини ифода этувчи сўз нутқда берилиши билан чеклапган.Тил факти бўлган эллипсисда ҳеч қандай матн ёки вазият аҳамият касб этмайди. Бу ўриида фақат бири иккинчисига табиатан хос бўлган иарса, воқелик, ҳаракат, ҳолат ёки белги кабилар қўшма сўз ёки бирикмаларда ўз ифодасини топади. Бу экстралингвистик сабабдир. Мавжуд тил факгинипг бир бўлаги эллипсисга учраши сабабли бутун бирикма ёки қўшма сўз маъноси сақланган бўлакка юкланади. Бу интралингвистик сабабдир. Тил ҳодисаси бўлган эллипсисни у воқслантирилган нугқда тиклаб қўллаш мумкин эмас. Чунки у нутқ жараёпидан илгари, ундан ташқарида содир бўлади. Масалан, шу ердан тикан ўсмасин деб қурилмасини шу ердан тикан ўт ўсмасин деб ҳолида ўт сўзини қайта тиклаб ўзгартириш услубни бузади. Чунки тикан ўтбирикмасидаги эллипсис кўрсатилгап мисолдагидан аввал ўтган. Тикан сўзи тикан ўт бирикмаси маъносини ҳосила маъно сифатида ўз семантик таркибига ўзлаштириб бўлгандан кейин у ерга танлаб олинган. Шунга ўхшаш яна болаламоқ, ён, қарич сўзлари эллипсис натижасида орттирган ҳосила маънолари лексик маъно каби шу сўзнинг семантик таркибига киради. Шу сўзлар шу ҳосила маънолари бўйича нутқ учун танланади.Эллипсис сабабли нутқдан ташкарида юзага келгап ҳосила маънолар фақат бир сўзнинг ссмантик таркибига оид бўлади. Ҳар қандай нутқда хам шу сўз орқали воқеланади. Масалан, болачамоқ,ён, қарич, тикан сўзларининг юқорида кўрсатилган ҳосила маънолари фақат шу сўз семантик таркибига мансубдир. Улар ҳар қандай иутқца ҳам шу сўз орқали воқеланиши мумкин.Эллипсис сабабли юзага келган бу узуал ҳосила маънолар ҳамма вақт умумлашган характерда бўлади. Юкорида келган тикан сўзи ўсимликни ифода этар экан, фақат бир аниқ ўсимлик эмас, умуман барча турдаги тиканли ўсимликларни билдиради.