O'zbekiston Milliy Ensiklopediyasi indd

РЕЛЯТИВИЗМ (лот. relativus — нис-
бий) — билимнинг нисбийлиги, шартли-
лиги, субъективлигини эътироф этувчи, 
мутлақ ахлоқ меъёрлари ва қоидаларини 
инкор этувчи фалсафий қараш. Билиш-
да кўпинча агностицизмга олиб боради. 
Р.ни биринчи марта юнон файласуфи, 
софист Горгий (Ҳоргий) (мил. ав. тахм, 
483—375) баён этиб, барча билимлар-
нинг нисбийлигини таъкидлаган. Реля-
тивистлар билимларни узлуксиз давом 
этиб ва ўзгариб боришини асос қилиб 
олиб, уларни ҳақиқий эмас деб исботла-
мокчи бўладилар, бу б-н билимларнинг 
объективлигини умуман инкор этадилар. 
Билимларимиз воқеликни асосан тўғри 
акс эттиради, лекин бирданига, тўла акс 
эттирмайдиган нисбий ҳақиқатлардан 
сўнг бойитилган ва конкретлаштирил-
ган билим — объектив ҳақиқатнинг тўла 
ва тугал шакли бўлган мутлақ ҳақиқат 
томон боради. Мутлақ ҳақиқатни эса 
қотиб қолган, ўзгармайдиган билим деб, 
нисбий билимни факат нисбий деб ту-
шунмаслик лозим. Мутлақ ҳақиқатда 
нисбий ҳақиқатнинг зарралари бўлади. 
Mac, фанда бир назария ўрнига иккинчи-
си келганда, эскиси бутунлай улоқтириб 
ташланмайди, ундаги ижобий, тўғри 
томонлари ривожлантирилади. Илмий 
назарияларнинг алмашиниши узлуксиз 
тараққиётининг натижаси эканлигини 
билдиради. Нисбийлик назарияситж Р. 
билан ҳеч қандай алоқаси йўқ.
РЕЛЯТИВИСТИК МЕХАНИКА - 
физика бўлими; тезликлари ёруғликнинг 
вакуумдаги тезлигига яқин бўлган жисм-
лар ҳаракатини ўрганади. Р.м: ёки «катта 
тезликлар механикаси» 1905 й.да А. Эйн-
штейн яратган нисбийликнинг махсус 

---

www.ziyouz.com кутубхонаси
153
назариясида фазо ва вақт тушунчаларини 
қайта кўриб чиқилиши натижасида ву-
жудга келган. Р.м.да берилган жисм мас-
саси унинг ҳаракат ҳолатига боғлиқ. 
РЕМАРК (Remargue, Remark) Эрих 
Мария (1898.22.6, Оснабрюк — 1970.25.9, 
Локарно, Швейцария) — немис ёзувчиси. 
Ғарбда «Йўқотилган авлод» деб атал-
ган адабиётнинг йирик вакили. 1-жаҳон 
уруши қатнашчиси. Асарларида уруш 
даҳшатлари, 2-жаҳон уруши йиллари ва 
ундан кейинги даврдаги ҳаётни, фашизм-
нинг мудҳиш қиёфаси, маънавий эзил-
ган, ўзини жамиятдан бегоналашган деб 
ҳис қилувчи кишилар қисмати акс этган: 
«Ғарбий фронтда ҳеч қандай ўзгариш 
йўқ» (1929) асари учун гитлерчилар Р.ни 
немис фуқаролигидан махрум этган. 
1932 й.дан муҳожирликда. Урушда маъ-
навий шикастланган авлоднинг аянчли 
ҳаёти «Қайтиш» (1931) романининг асо-
сий мазмунини ташкил этади. «Уч дуст» 
(1938), «Зафар дарвозаси» (1946), «Ҳаёт 
алангаси» (1952), «Ҳаётмамот палласи» 
(1954), «Қора ҳайкал» (1956), «Осмон 
ҳеч қандай севиклини билмайди» (1961), 
«Лиссабондаги тун» (1963), «Жаннатда-
ги соялар» (1971) ва б. асарлар муалли-
фи. «Ғарбий фронтда ҳеч қандай ўзгариш 
йўқ» ва б. асарларидан парчалар ўзбек 
тилига таржима қилинган. 
РЕМАРКА (франц. remargue — 
белги, изоҳ) — 1) гравюранинг очиқ 
ҳошиясига ишланган кичик ҳажмдаги 
тасвир; кўп ҳолларда асар сюжети б-н 
боғлиқ бўлмайди. Муаллиф гравюра 
тахтачаси юзасида иш бошлашдан ав-
вал «асбобни синаш» мақсадида юза 
чеккасида ишлаган тасвирлар баъзан 
мустақил мазмун кашф этиши ва тасвир-
нинг асосий ғоясини чуқурроқ ҳис этиш 
ва англашга хизмат қилиши мумкин; 2) 
драматик асарда муаллиф томонидан 
бериладиган изоҳлар. Р.да асар иштирок-
чиларининг ташқи қиёфаси, ёши, хулқи, 
хаттиҳаракати, қилиқлари, интонацияси, 
саҳна манзараси ва ҳ.к. ёритилади; 3) ки-
тоб, қўлёзма, хат ва б. матнга муаллиф то-
монидан (аниқлаш, тўлдириш мақсадида) 
киритилган изоҳлар, мулоҳазалар.