O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maхsus ta’lim vazirligi

Chig„atoy gurungi -1919-yilda Toshkentda Fitrat boshchiligida tashkil topgan ma’rifatchilar jamiyati. U o‘zbek adabiy tilinining me’yorlarini ishlab chiqish, uning alifbosi va imlosini isloh qilish, shuningdek, Turkistondagi eski va yangi turkiy asarlarni jam qilish, turkiy tilning lug‘at va adabiyoti dunyosini boyitish ishlari bilan shug‘ullangan.
Yangi turk alifbosi Markaziy Qo„mitasi - sobiq Ittifoqda turkiy xalqlarning alifbolarini uyg‘unlashtirish masalalari bilan shug‘ullangan komitet. U 1926-1938-yillar orasida faoliyat ko‘rsatgan.
O„zbekiston Yangi alifbe Markaziy Qo„mitasi-1926-yilning 10-iyunida O‘zbekiston Ijtimoiy Sho‘rolar Jumhuriyati Kengashining 1-chaqiriq 4-sessiyasi qarori bilan tashkil etilgan komitet. U yangi (lotincha) o‘zbek alifbosiga o‘tishni rejali ravishda amalga oshirish vazifasini bajargan.
Alifbe, alifbo -muayyan yozuv tizimi harflarining ma’lum tartibda joylashtirilgan majmui. So‘zning alifbe varianti hozir “harflar majmui” ma’nosida emas, “boshlang‘ich savod kitobi” ma’nosida ko‘proq ishlatiladi.
Adabiyotlar:2(3-22),10(115-131),12(6-135).

4. 
   ORFOEPIYA
   

. J
Orfoepiya haqida ma’lumot


Orfoepiya so‘zlarni, ularning tarkibidagi tovushlarni, shuningdek, o‘zak va qo‘shimchalardan iborat so‘z formalarini to‘g‘ri talaffuz qilish me‘yorlari tizimidir.Tilshunoslikning bu tizim haqidagi bo‘limi ham orfoepiya deyiladi.
Orfoepik me’yorlar aslida xalq jonli tili faktlari asosida yaratiladi -jonli tildagi turlicha talaffuz ko‘rinishlaridan adabiy til an’analariga, taraqqiyot traditsiyalariga mos keladiganlari tanlanadi. Masalan, o‘zbek shevalarida bir so‘z turlicha talaffuz qilinadi: y o„q - j o„q, k o„z -g o„z, ota -ata, aka —oka, anor - onar kabi.Hozirgi zamon davom fe’li qo‘shimchasi shevalarda -yap(ti), -op(ti), -ut(ti), -vot(ti) shakllarida qo‘llanadi: boryapti,boropti,borutti, borvotti kabi. Adabiy tilda shulardan yo„q, ko„z, ota, aka, anor, boryapti variantlari adabiy talaffuz me‘yori (orfoepik norma) sifatida saralangan.
To„g„ri talaffuz nutq madaniyatining muhim belgilaridan biri sanaladi. Adabiy tilda to‘g‘ri yozish qanchalik muhim bo‘lsa, to‘g‘ri talaffuz ham shunchalik ahamiyatlidir. Shuning uchun ham o‘quvchi va talabalarda to‘g‘ri talaffuz ko‘nikmalarining shakllantirilishiga ta’limning barcha bosqichlarida jiddiy e‘tibor beriladi.
Unli tovushlar orfoepiyasi
“I” unlisi: 1) bir bo‘ginli so‘zlarda qisqa va ingichka talaffuz qilinadi: til(tbl),tish(tbsh), simfam) kabi; 2) q,g„ х undoshlari bilan yondosh qo‘llanganda yog‘on (orqa qator unli tarzida) talaffuz etiladi: qish (qbish),gQisht (g‘ush), xil (хы1) kabi; 3) y,ng undoshlaridan oldin ingichka va biroz cho‘ziq talaffuz etiladi: chiy (chi:y),kiy( ki:y),ming (mi:ng) kabi; 4) h bilan yondosh bo‘lganda ham biroz cho‘ziq va ingichka talaffuz qilinadi: hid (hi:d),hind (hi:nd),his ( hi:s) kabi; 5) ko‘p bo‘g‘inli so‘zlarning urg‘usiz bo‘g‘inida kuchsiz va qisqa (bilan -“bblan”, biroq -“bbroq”, sira -“sbra”, tilak -“tblak”, gilam -“gblam”, gilos -„ “gblos” kabi), urg‘ulu bo‘g‘inda esa kuchliroq va cho‘ziqroq (nozik -—nozik”, tezlik -“tezlik”, rostlik- “rostlik” kabi) talaffuz etiladi; b) so‘z oxiridagi ochiq bo‘g‘inda biroz kengayadi (“i”dan kengroq, “e”dan torroq unli tarzida talaffuz qilinadi): tepki (tepke),bordi( b3rdb),oftobi (oftobb), xuddi(xuddb),rozi (тхъ) kabi.
“U”unlisi: 1) bir bo‘g‘inli so‘zlarda va ko‘p bo‘g‘inli so‘zlarning urg‘usiz bo‘g‘inida qisqa (tush,tus,pul, buloq, bug„doy kabi,), urg‘uli bo‘g‘inida esa kuchliroq va cho‘ziqroq (bulu:t, yetu:k, popu:k kabi) talaffuz etiladi; 2) k,g,y undoshlaridan keyin ingichka (old qator unli tarzida), q,g„,x undoshlaridan so‘ng esa yo‘g‘on (orqa qator unli tarzida) talaffuz qilinadi. Qiyos qiling: kul va qul (kyl va qul), atirgul va norgDul (atwgYl va norg„ul), yuk va xulq (yYk va xulq) kabi; 3) -uvchi, -uv affikslari tarkibida cho‘ziqroq aytiladi: yozuvchi (yozu:vchb), o„quvchi (oqu:vchb),to„quvchi