O‘zbekistоn respublikasi оliy va o‘rta maхsus ta’lim vazirligi z. T. Karabayeva
Download 5.6 Mb. Pdf ko'rish
|
|
Nazorat savollari
1. Saraton kasalligining kelib chiqishida kimyoviy moddalarning ahamiyati haqida gapirib bering. 2. Saraton terminologiyasi va biologiya o‘rtasidagi bog‘liqlik nimalar- dan iborat? 3. Saratonning molekulyar biologiyasi haqida tushuncha bering. 4. Insonlarda saraton kasalligiga sababchi bo‘luvchi kanserogenlarning ro‘yxatini keltiring. 5. Kanserogen moddalarning tasnifini aytib bering. Ularning bioaktivlik yo‘llarini tushuntiring. 6. DNK adduktlari va mytatsiyalar deganda nimalar tushuniladi? 7. Kimyoviy moddalarning saratonga aloqasini qanday tekshiriladi? 8. Inson kanserogenlari nechta kotegoriyalarga ajratiladi? 9. Vinil xlorid (VX) va polivinilxlorid (PVX) lar organizmlarga qanday ta’sir qiladi? 10. Zamonaviy toksikologiya DNK adduktlarining biologik taqdiri va molekulyar xususiyatlarini o‘rganishda nimalarga e’tibor berdi? 214 9-BOB KUNDALIK ZAHARLANISH I: SPIRTLI ICHIMLIKLAR Yurak-qon tomiri tizimining sog‘lomligiga samarali foyda beradigan me’yorida sharob iste’mol qilish surunkali ichish odatiga aylanib, sog‘liqqa jiddiy xavf tug‘dira boshlaydi. Inson sog‘lig‘iga yetgan zarar, spirtli ichimliklarga mubtalolikning darajasiga ko‘ra „qisman“ yoki „toliq“ deb tasnif qilinadi. Birinchi guruhga gipertoniya va ko‘krak bezi saratoni kirsa, ko‘p toksikologik e’tiborni tortadigan ikkinchi guruh o‘z ichiga ichkilikbozlik bilan bog’liq jigar kasallik- lari, ichkilikbozlik meopatiyasi, ichkilikbozlik nevropatiya va homilada alkogo- lizm sindromlari kabilarni oladi. Spirtli ichimlik tabiiy sharoitda murakkab metabolik yo‘lni bosib o‘tadi. Oqsillar va DNK adduksiyalari bu toksik elektrofilning zaharlanishida juda ahamiyatlidir. Alkogol yana etil-glyukoronid, etil-sulfat, etil efir yog‘ sulfati kabi konyugativ metabolitlarni hosil qilish uchun nooksidlash metabolizmini boshdan kechiradi. Bu metabolitlar alkogol iste’moli biomarkerlar sifatida keng qo‘llanilmoqda, bundan tashqari, homilada alkogolizm sindromlarini tashxiz qilishda juda qo’l keladi. Insoniyat chirigan mevalar sharbati dilga xush yoquvchi ta’mga ega bo‘lishini uzoq asrlardan buyon biladi. Buning tarixi qadimgi Misrga, Serhosil Yarimoy (Yaqin Sharqdagi yarim oy shaklida bo‘lgan, hozirgi Siriya, Palestin, Iroq, Liviya davlatlari territoriyasida joylashgan tarixiy region bo‘lib, yeri unumli va hosili mo‘l) mintaqasida yashovchi Shumer va Bobil xalqlaridan qolgan yozuvlarga borib taqaladi. Keyingi ming yilliklar davomida spirtli ichimliklar yer yuzida eng ko‘p iste’mol qilinadigan ksenobiotik sifatida iste’mol bozoriga kirib keldi va eng yuqori cho‘qqini egalladi. Uning bunday ommabop bo‘lishi sababi faqatgina kishini shirakayf qilish xususiyati bo‘libgina qolmay, insoniyat tarixining aksariyat qismi jarayonida spirtli ichimliklar iflos, sifatsiz, mikrobli suvning toza 215 muqobili sifatida iste’mol qilingan. Bundan tashqari, ana’anaviy urf-odatlar doirasida, achitilgan ichimliklar diniy, madaniy hordiqda, bundan tashqari, tovar ayirboshlashda keng qo‘llanilgan. Bunga qo‘shimcha qilib yana aytish mumkinki, xuddi bugungi kunimizda sodir bo‘layotganidek, qadimgi siyosatchilar spirtli ichimliklarga solingan soliq- lar hisobiga davlat budjetini ko‘tarishgan; qadimgi Misr davlatining Ptolemey Dinastiyasi hukmronligida Kleopatra VII harbiy yurushlarni alkogol ishlab chiqa- rilishidan yig‘ilgan soliqlar hisobiga ta’minlagan. Yaqin o‘tmishga nazar solsak, yigirmanchi asrda Sovet Ittifoqi harbiy kuchlarini vodka (aroq) savdo-sotig‘ining solig‘i hisobiga kengaytirgan. Qadimda alkogol ishlab chiqarilishi, uning iste’moli haqidagi ma’lumotlar bilan birgalikda, manbalardan uning zarari haqida ogoh- lantirishlarga ham guvoh bo‘lamiz. Masalan, Qadimgi Misrga tegishli diniy matn, Maksims va Anida, otaning og‘ilga alkogol ichishning kasofatlari haqidagi nasihatlari keltirilgan: “Erkak pivo ichgan uy - uy emas, chunki, sening og‘zingdan chiqayotgan so‘zlar takrorlanaveradi, bu juda ham yomon, sababi sen o‘zing nima deyotganingni bilmaysan. Bu holatda sen yiqilasan, suyaklaring sinishi mumkin, lekin senga yordam qo‘lini chozadigan biron kimsa bo‘lmaydi”. Qadimgi yozuvlarda alkogolning zararli oqibatlarini cheklashga qaratilgan chora-tadbirlarni tasdiqlovchi ma’lumotlarni ham topish mumkin. Bobilliklar, masalan, birinchilardan bo‘lib mayxonalar faoliyatiga qonun doirasida cheklash qo‘ygan. Grek, Rim, Ivrit va Hindu madaniyatida ham alkogol ichimliklari, uning zararli oqibatlari haqida yozuvlarni topish mumkin. Shubhasiz, o‘z tajribasidan kelib chiqqan holda, hammaga ma’lum bo‘lgan aysh-ishratlaridan so‘ng, qadimgi Isroilning qiroli Solomon, alkogol toksikologiyasi haqida tushunib yetgan, uning shunday so‘zlari bor: “Sharob qip-qizil bo‘lib qadohda o‘ynar ekan, unga qaram ang! So’ngra silliqqina ichingizga tushar ekan, ishonmang! Keyin u ilondek sizni chaqib, yovuzlarcha zaharlaydi!” (Hikmat 23; 31-32). Bugungi kunimizning ko‘plab surunkali kasalliklardagi hissasini hisobga olgan holda, alkogol bilan bog‘liq toksikantlar eng ko‘p o‘rganilayotgan ksenobiotiklar qatoriga qo‘shildi. Mazkur bobda alkogol toksiklik tushunchasi 216 o’rganib chiqiladi, bunda asosiy e’tibor alkogolning jigarga, asab tizimiga, yurakka va homilaga salbiy ta’sirlariga qaratiladi. Download 5.6 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|