O‘zbekistоn respublikasi оliy va o‘rta maхsus ta’lim vazirligi z. T. Karabayeva

1.2-rasm. Italiya Uyg‘onish davri hokimiyat uchun kurashda siyosiy zaharlanish-
ning yunon-rum san’atini boshidan kechirdi. 
Papalar tarixida juda yomon nom qoldirgan Papa Aleksandr VI (AD 1431-
1503), o‘z o‘g‘li Chezar bilan birgalikda badavlat raqiblarini ularning qimmat-
baho qog‘ozlarini musodara etishga qadar bartaraf etish maqsadida zahardan 
foydalanganlar. Ota-o‘g‘il birgalikda zahar kuchini hayvonlarda tajriba o‘tkazish 
orqali o‘rganganlar va baxtiqaro jonivorlarni jasadini Tiber daryosiga tashla-
ganlar. Afsusga moyil "Borgialar oilasi kubogi" bu davrga kelib chiqdi; unda 
yashirin bo‘linma bo‘lib, u yerga zahar solinib bundan behabar qurbonlarga taom 
davomida berilar edi. Ta’ssufki, an’anaviy hisob ko‘ra, Aleksandr VI ehtimol o‘z 
hiylasi qurboniga aylangan, raqib KARdinal uchun mo'ljallangan bir shisha vinoni 
iste’mol etgan va oqibatda o‘z makrlari tuzog‘iga tushgan. Zaharlanish oqibatida 
uning tanasi juda tez ravishda chirib borgan: Uning muqaddas Pyotr soborida
yotgan jasadini ko'rgan zamonaviy vakillardan biri bu jasad ko‘rgan jasadlar 
orasidagi eng jirkanch, dahshatli va qo‘rqinchli murda ekanligini aytib o‘tgan. 
1) Parasels. XVI asr tarixida ko‘plab o‘zgaruvchan shaxslar paydo 
bo‘lganlar, lekin ularning hech biri Shveytsariyada tug‘ilgan shifokor-alkimyogar 
sifatida toksikologiya tarixiga muhim hissa qo‘shmagan, Parasels (AD 1493-1541) 

---

12 
- ko‘p hollarda “Zamonaviy toksikologoya’ning otasi” sifatida yodga olinadi 
chunki u o‘n oltinch asrda lotin nomini kiritgan olim bo‘lib talabalar undan buning 
uchun minnatdor bo‘lganlar: Parasels nomini Philippus'un Aureolus Theophrastus 
Bombastus von Hohenheim dan ko‘ra eslash oson! Qarama - qarshi fikrli va aysh-
ishrat uchun ichishga moyil bo‘lgan Parasels o‘z empirik tadqiqotlari orqali 
emas, balki Galen va Gippokrat kabi olimlar qoldirgan yunon-rum tibbiy merosini 
o‘zlashtirish orqali zamonaviy ilmiy tibboyotni mustahkamlashda ko‘maklashgan, 
bu esa o‘z navbatida tibbiy o‘quv jarayonida ustunlik qilib kelgan.
Kuchli pravoslavlar va elita guruhlariga qarshi tura olgan bunday ajoyib 
tayyorlik Paraselsga "Tibbiyot Martin Lyuteri" nomini qozonishiga sabab bo‘ldi. 
Uning etakchilik qila olish qobiliyati tufayli kishilarni adashtira bilardi, 1526-
yillarda obro‘ qozonib, usbu davrda shaxar shifokori va Bazel tibbiy oliy oquv 
yurtining pedagog hodimi sifatida faoliyat yuritdi. Uning sifilis kasalligiga qarshi 
simobni qo‘llashga bo‘lgan tashviqoti tibbiy olamda tanqidga ukradi, va u 
tanqidchilarga yo‘llagan javob xatida fikrini shu tarzda oqlay bildi, ya’ni agar 
zaharli moddalar kam miqdorda qo‘llanilsa shifo bo‘la oladi; "Nima zaharli emas? 
Hamma narsa zaharli, zaharsiz hech narsa yo‘q. Faqatgina doza biror narsaning 
"zaharli emas” ligini belgilab beradi, deb javob qaytardi. Uning bu gapi - 
ko‘pincha Lotin shak-lida (‘Dosis Chapga fakit venenum – dozagina zaharni 
keltirib chiqaradi) shu kungacha juda ko‘p toksikologiya fani darsliklarining bosh 
sahifasidan joy egallab kelmoqda.
Zamonaviy tibbiyot evolyutsiyasining o‘tish davridagi, o‘rta asrlar va 
zamonaviy davrlar o‘rtasida ko‘prik bo‘la olgan alkimyogardan kutish mumkin 
bo‘lgan dadil fikrlari yoritilgan g‘oyalar yo‘riqnomasi zamonaviy o‘quvchilarda 
g‘ayrioddiy taassurot uyg‘otadi. Biz albatta uning zahar inson sog‘lig‘iga putur 
yetkazishidan bohabarligini olqishlaymiz, - u zaharlanish orqali vujudga keluvchi 
kasallik boshlashining faol tamoyillari va moddalar almashinuvi muvozanati 
xususida fikr bildirgan. Ensastrorum – Biroq shunga qaramay, uning besh 
tamoyilidan biri bo‘lgan “yelim fazilati” ajablantiradi. U anatomiya va 
astronomiya fanlari orasi-dagi hamohanglikga urg‘u bergan holda, quyosh 

---

13 
tizimidagi sayyoralar soni tanadagi organlar soniga teng ekanligini aytib o‘tdi va 
bu o‘z ta’siriga ega, degan g‘oya’ni ilgari surdi. Teleskop yordamida tashxis 
qo‘yish kasallikni davolashda zaruriy ekanligini bildirdi; «Astranomiyadan 
habardor bo‘lmagan shifokor mukammal shifokor bo‘la olmaydi, chunki 
astronomiya kasalliklarning yarmidan ko‘pi samoda boshqariladi» (Astronomia 
Magna [1537-8]). Parasels shuningdek, klassik qo‘lyozma muallifi bo‘lib, 
“Konchilik kasalligi va konchining boshqa kasalliklari” (1567) bu qo‘lyozma 
kasb-hunar toksikologiyasida ma’qullanadi, ish joylarida kimyoviy xavfga 
taalluqli intizomni yoritib beradi.
Uning vafotidan keyin nashr etilgan kitobi Italiya-Avstriya chegarasiga 
yaqin tog‘li Tyrolean viloyatiga safari davomidagi kuzatuvlar asosida yozilgan 
bo‘lib, u konchilikda faoliyat yuritadigan ishchilar orasida yuzaga keladigan nafas 
olish yo‘llari kasalliklari iflos va yomon shamollatiladigan kon sharoitidan kelib 
chiqishini bayon etgan (1.3-rasm).