O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti alimov T. A., Ajabov A. Q., Mirtoshev Z. D

Mustaqil yechish uchun masalalar:

1. 
   Quyosh to’g’ri chiqishi 6 soat va 12 soat bo’lgan kunlari uning uzunmasi va kenglamasi qanday bo’ladi?
   
2. 
   Shaxringizda 22 iyun yarim tunda Quyoshning maksimal ko’tarilish balandligini aniqlang.
   
3. 
   Shahringizda 22 dekabr kuni Quyosh qanday maksimal balandlikga ko’tarilishini aniqlang.
   
4. 
   22 iyun kuni Quyosh gardishini markazi yarim tunda aniq gorizontda bo’ladigan joyda olam qutbini balandligini aniqlang. Refraksiyani hisobga olmang.
   

VI - amaliy mashg’ulot.
Vaqtni va uzunlamani aniqlash

1. 
   Agar yer haqiqiy sutkali aylanish yo’nalishiga (g’arbdan sharqga) teskari balandlikda (sharqdan g’arbga) tomon harakat etganda Quyosh vaqt va yulduz vaqti nisbati qanday bo’lur edi?
   

Yechish:
Mos ravishda yulduzlarni va Quyoshni yuqori kulminasiyalari orasidagi vaqtni kuzatish ko’rsatadi, ki yulduzlar kulminasiyalari orasidagi vaqt, Quyosh kulminasiyalari orasidagi vaqtdan ~4 minutga qisqadir m=S-S_o-3^m56^c m/24 . Agar yer teskari yo’nalishda(sharqdan g’arbga tomon) harakat qilganda edi, Quyosh sutkasi yulduz sutkasidan ~4 minutga qisqa bo’lur edi. ( ) Bunda S_o – yarim kun paytidagi yulduz vaqti (yoki, agar m yarim tundan boshlab hisoblansa, yarim tundagi yulduz vaqti).

2. 
   Qadim zamonlarda nolinchi meridian deb Ferro orolining meridiani olingan, shuning uchun ba’zi xaritalarda uzunlama Ferro orolidan boshlab o’lchangan, ya’ni Ferro oroli meridiani asosiy meridian sifatida qabul qilingan. Ferro oroli Grinvichdan 17°40’-ga g’arbda joylashgan. Ferro orolidan 50° sharq tomonda joylashgan kuzatish joyining grinvichga nisbatan uzunlamasini toping. Uzunlamani vaqt hisobida ko’rsating.
   

Berilgan: Yechish:
λ_F=17°40’ Uzunlamani o’lchash sanoq sistemani boshini Ferro
Δλ=50° meridianidan Grinvich meridianiga ko’chirsak
------------- λ_G= λ_F-17°40=50°-17°40=32°20= 2soat 9 minut 20
λ_G=? sekund bo’ladi.

3. 
   Grinvich vaqti 10^h17^m14^c-ga teng bo’lganda vaqti 12^h43^m21^c bo’lgan joyning uzunlamasini aniqlang.
   

Berilgan: Yechish:
UT=10^h17^m14^c Vaqtlarning vaqti joylarning uzunlamalarini farqiga
T_m=12^h43^m21^c teng ekanligini nazarga tutib, bu joyning uzunlamasini
------------------ λ=T_m-UT=12^h43^m21^c-10^h17^m14^c=2^h26^m7^c
λ=? Grinvichdan sharq tomonda ekanligini topamiz.

4. 
   Novocherkask shahrining uzunlamasi Sankt-Peterburg shahriga nisbatan uzunlamasi 9°48 ga teng. Bu ikki shahrning mahalliy vaqtlarining farqi nimaga teng.
   

Berilgan: Yechish:
λ_N-λ_S=9°48 Vaqtlarning farqi uzunlamalarning farqiga
T_mH-T_mc=? tengligidan T_mH-T_mc= λ_N-λ_S=9°48’ =0^h39^m12^c
ekanligini topamiz.

5. 
   Alma-Ato shahrining mahalliy vaqtini ko’rsatayotgan o’rtacha xronometr Xarkov shahriga keltirildi, bu xronometr Xarkov shahri o’rtacha vaqtiga nisbatan qanday tuzatmasi bo’ladi. Alma-Ato uzunlamasi 5^h7^m46^c Xarkov uzunlamasi 2^h24^m56^c ga tengdir.
   

Berilgan: Yechish:
λ_A =5^h7^m46^c Vaqtlarning farqi uzunlamalar farqiga tengligidan
λ_X =2^h24^m56^c foydalansak T_mX-T_mA= λ_X- λ_A
----------------- T_mX=T_mA+ λ_X- λ_A= T_mA+ Δλ formuladan.
Δλ=? Δλ= T_mX-T_mA= λ_X- λ_A=2^h24^m56^c-5^h7^m46^c=-2^h42^m50^c ga
teng ekanligini aniqlaymiz.