O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus talim vaziRLİGİ berdaq nomidagi qoraqalpoq davlat universiteti

11.2.10. “Haft iqlim” 
“Haft iqlim” (“Etti iqlim”) nomli geografik-biografik asarining ijodkori 
mashh’ur adabiёtshunos olim Amir Ah’mad Roziydir. U asli Eronning Ray 
sharidan, badavlat va wqimishli xonadondan chiqqan. 
Amir Ah’mad Roziy wz asarini 1594 yili tugatgan bwlib, unda VII asrdan to 
XVI asr oxirigacha etti iqlim mamlakatlari va shah’arlarida istiqomat qilgan 1560 
nafar yirik shayx, olim, ёzkvchi,shoir va davlat arboblari h’aqida qisqa, lekin 
qimmatli malumotlar beradi. Muallif wzigacha bwlgan davrga tegishli masalarni 
ёritishda “Suvar al-aqolim” (“İqlimning kwrinishi”), “Masolik ul-mamolik” 
(“Mamlakatlar orasidagi masofalar”), “Tarixi Banokatiy” kabi asarlarga tayangan, 
lekin ulardan tanqidiy foydalangan, ularni yangi dalillar va malumotlar bilan 
boyitgan. 
Shah’arlar va mamlakatlarni tavsif qilganda ularning geografik wrni, diqqtga 
sazovor joylari, osori atiqalari, xalqi va uning h’aёti, mashg’uloti va urf odatlari, 
bazida ah’olisining umumiy soni, xwjaligiga oid qimmatli malumotlar keltiradi. 
Masadan, Chingizxon xurujidan avval Balxda 50 mingdan ortiq odam istiqomat 
qilgan, XU-XU1 asrlarda Toshkent atrofidagi tog’larda temir, firuza, oh’ak konlari, 
Xwjandda firuza, Badaxshonda lal konlari ishlab turgan. 
“Haft iqlim”da Zah’iriddin Muh’ammad Bobur va uning avlodi davrida 
Hindiston va Wzbekistonning ijtimoiy-siёsiy ah’voli, Sharqiy Turkston, 
Koshg’arning XVIasr ikkinchi yarmidagi umumiy ah’voli h’aqidagi zarur 
malumotlarni uchratish mumkin. 
Asarda VII-XVI asrlarda Wzbekiston va Xurosonda wtgan yirik olim va 
shoirlar h’aqidagi malumotlar wta muh’imdir. Bular orasida “shoirlar podshoh’i” 
Rashiduddin Votvot (1088-1182 yy.), “Olimlar faxri” Abulqosim Mah’mud ibn 
Umar Zamaxshariy (1074-1144 yy.), buxorolik buyuk h’adis olimi Abu Abdklloh’ 
Muh’ammadibn İsmoil al-Buxoriy (810-870 yy.)lar bor. 
“Haft iqlim” asarining qwlёzma nusxalari mumlakatimizda va xorijiy 
mamlakatlarning kutubxonalarida kwp, lekin h’ali twliq nashr qilinmagan. Undan 
tarixchilar ёrdamchi manba sifatida foydalanishi mumkin. 
 
11.2.11. “Tarixi olamoroyi Abbosiy” 
“Tarixi olamoroyi Abbosiy” (“(Shoh’) Abbosning olamni bezovchi tarixi”) 
nomli asar garchi XVI asrda wtgan yirik Eron tarixchisi İskandarbek Munshiy 
tomonidan yaratilgan bwlsa-da, unda Wzbekistonning tarixi va uning boshqa 
mamlakatlar bilan munosabatini wrganishda muh’im ah’amiyat kasb etadi. 
İskandarbek Munshiy wz asarida keltirgan ayrim dalil va malumotlariga 
qaraganda, 1561 ёki 1562 yili tug’ilgan. U saroy yumushiga qabul qilingunga 
qadar kichik moliya xizmatchisi bwlib ishlagan, keyinchalik devoni inshoga qabul 
qilingan. Bwlg’usi tarixchi 1587 yili h’arbiy xizmatga jalb etilgan va shoh’ Abbos 
avval Safaviy (1587-1629 yy.)ning h’arbiy yurishlarida voqeanavis bwlib ishtirok 
etgan, 1593 yili esa saroy munshiysi lovozimiga tayinlangan va umrining 
oxirigacha shu lavozimda turgan. İskandarbek Munshiy 1634 yili vafot etgan. 

 
131
İskandarbek Munshiyning “Tarixi olamoroyi Abbosiy” nomli asarida 
Eronning 1588-1634 yillar orasidagi tarixi xronologik, yilma-yil tartibida yuaёn 
qilingan. Bu asar h’am “Akbarnoma” singari saroyda .ritilgan kundalik daftar, 
rasmiy h’ujjatlar, baёn etilgan voqealar ishtirokchilarining og’zaki axboroti h’amda 
muallifning shaxsiy kuzatuvlari bilan twpoangan malumotlar asosida ёzilgan. 
“Tarixi olamoroyi Abbosiy” asari tarkibi muqaddima, uch jild va xotimadan 
iborat. Asarning I-II jildlari 1616, uchinchi jildi esa 1628 yili ёzib tamomlangan. 
Kitobning birinchi jildi kompilyatsiya, umumlashtiruvchi xususiyatga ega 
bwlib, Xondamirning “Habib us-siyar”, Mir Yah’ё Qazviniyning “Lubb at-tavorix” 
(“Tarixlar mag’zi”) va muallif“Tarixi olamoroyi Abbosiy” nomalum ikki asar 
“Tarixi shoh’ İsmoil Safaviy” va “Tazkirayi shoh’ Tah’mosib” h’amda boshqa 
asarlarga tayanib ёzilgan. Unda asosan shoh’ Abbosning ota-boblari, shuningdek, 
shoh’  İsmoil avval (1502-1524 yy.), shoh’ Tah’mosib avval (1524-1576 yy.), 
İsmoil soniy (1576-1578 yy.) va Sulton Muh’ammad Xulobanda (1578-1587 yy.) 
h’ukmronligi yillaridagi tarixi umumiy tarzda baёn etilgan. 
“Tarixi olamoroyi Abbosiy” asarining II-III jildlari mazmuni yangi bwlib, 
mustaqil ah’amiyatga ega. Ularda Eronning 1588-1628 yillar orasidagi ijtimoiy-
siёsiy tarixi keng ёritib berilgan. Uchinchi jild oxirida shoh’ Abbos avval bilan 
zamondosh bwlgan shayxlar, olimlar, shoirlar va xattotlar h’aqida qimmatli 
malumotlar keltirilgan.  
Asar Wzbekiston tarixini wrganishda h’am katta ah’amiyat kasb etadi. Unda 
Wzbekistonning XVI asr oxiri va XVII asrning birinchi choragidagi siёsiy ah’voli 
h’aqida noёb malumotlarni uchratamiz. Bundan tashqari, asar XVI asrning oxiri va 
XVII asrning birinchi choragida Eron bilan Buxoro xonligi wrtasidagi siёsiy 
munosabatlarni wrganishda muh’im manbalardan biri h’isoblanadi. 
Asardan ayrim parchalar B.Dorn (matni) va V.V.Velyaminov-Zernov 
tomonidan matni va qisqartirilgan ruscha tarjimasi nashr etilgan. Kitob matni yana 
ikki marta Teh’ronda 1896 yili toshbosma va 1956 yili bosmasi chop etilgan. 
 
11.2.12. “Bah’r ul-asror fi manoqib ul-ah’ёr” 
“Bah’r ul-asror fi manoqib ul-ah’ёr” (“Olijanob kishilarning jasorati 
h’aqidagi sirlar dengizi”) nomli asar muallifi XVII asrda wtgan balxlik yirik 
qomusiy olim Mah’mud ibn Validir. Uning otasi Mir Muh’ammad Vali asli 
farg’onalik, kosonlik bwlib, Shayboniylardan Pirmuh’ammadxon avval (1546-
1567 yy.) davrida Balxga borib qolgan. U wqimishli va keng malumotli kishi 
bwlib, asosan fiqh’ ilmida zamonasining peshqadam kishilardan h’isoblangan. U 
Mir Xislat taxallusi bilan sherlar h’am ёzgan. 
Mah’mud ibn Valining amakisi Muh’ammad Poyanda (1602 yili vafot 
etgan) Samarqand h’okimi Boqi Muh’ammad (1603-1606 yillari Buxoro xoni) 
dnvonida xizmat qilgan. Akasi amir Abulboriy esa fiqh’, tafsir va tibb ilmini 
yaxshi egallagan olim kishi edi.  
Mah’mud ibn Vali 1596  yili tug’ilgan. 19 ёshga borganda, yani 1614 yili u 
yirik fiqh’ va h’adis olimi MMah’mud ibn Valirakshoh’ Husayniyning xizmatiga 
kiradi va qariyb wn yil undan saboq oladi. Mirakshoh’ Husayniyning boy 
kutubxonasi bwlib, unda, Mah’mud ibn Valining swzlariga qaraganda, tarix, 

 
132
geografiya, mumtoz adabiёt, fiqh’, h’adis va boshqa ilmlarga doir juda kwp 
kitoblar saqlanar edi. Bu ilmga chanqoq ёsh olim uchun bkbah’o xazina bwldi, 
albatta. Keymnchalik Mah’mud ibn Valining wzi kutubxonadagi kwp kitoblarni 
wqib kwp foyda topganini aytadi.  
Mirakshoh’ Husayniy vafot etgan 1624 yil 13 aprel kunidan keyin Mah’mud 
ibn Vali kitobiy ilmini amaliy bilimlar bilan boyitish maqsadida boshqa 
mamlakatlarga saёh’at qilishga qaror qildi va bir yillik tayёrgarlikdan keyin, 1625 
yilning iyul oyida savdo karvoniga qwshilib Hindiston tomon ywl oldi. U 
Hindistonda qariyb etti yil istiqomat qildi va uning Peshovar, Loh’ur, Deh’li, Agra, 
Haydarobod, Vijayanagar, Kalkutta, Bixar kabi qator yirik shah’ar va wlkalarni 
borib kwrdi va ularning ah’olisi, xalqining urf-odati, tarixi, madaniyati, va 
nih’oyat, osori atiqalari h’aqidagi qimmatli malumotlar twpladi.  
1631 yil 20 avgustla Balxga qaytib kelgandan keyin Nadr Muh’ammadxon 
(1606-1642 yillari Balx, 1642-1645 yillari Buxoro xoni)ning xizmatiga kirdi va to 
umrining oxirigacha uning kutubxonasida kitobdor bwlib xizmat qildi. Mah’mud 
ibn Valining qachon vafot etganligi malum emas. 
Mah’mud ibn Vali fanning juda kwp soh’alarini, tarix, geografiya, ilmi 
nujum, madanshunoslik, botanika va boshqa soh’alarni qamrab olgan “Bah’r ul-
asror fi manoqib ul-ah’ёr”  ёki “Bah’r ul-asror” nomli wta qimmatli qomusiy 
asarini yaratdi. Bundan tashqari u qator ilmiy va badiiy asarlar yaratgan bwlib, ular 
bizgacha etib kelmagan.   
1634-1640 yillar orasida ёzilgan “Bah’r ul-asror” asari mundarijasida 
kwrsatilishicha, etti jilddan iborat bwlgan. Uning II-VII jildlari jah’on tarixiga 
bag’ishlangan bwlib, Wzbekiston va u bilan qwshni mamlakatlarning qadim 
zamonlardan to 1640 yilgacha kechgan tarixidan baxs yuritadi. Asarning birinchi 
jildi ilmi nujum, geografiya, madanshunoslik va botanika fanlariga oid 
malumotlarni wz ichiga oladi. Afsuski, bu muh’im va qimmatli asarning faqat I va 
VI jildlarigina topilgan, xalos. 
Asarning birinchi jildida etti iqlim mamlakatlarining, guningdek, 
Wzbekistonning wrta asrlardagi shah’ar va viloyatlarining geografik h’olati, xalqi 
va uning turmush tarzi h’aqida qimmatli malumotlar keltirilgan. 
“Bah’r ul-asror”ning VI jildi aloh’ida qimmatga ega. Unda XIII-XVII 
asrning birinchi yarmida Chig’atoy ulusi, Wrta Osiё, Mwg’uliston va Shimoliy 
Afg’oniston tarixi keng va atroflicha ёritilgan. 
Mah’mud ibn Vali va uning mazkur asari ilmiy jamotachilikka 1902 yildan 
beri malum bwlsa-da, h’ali juda kam wrganilgan. Undan ayrim parchalarning 
ruscha tarjimasi V.V.Bartold, B.AyuAh’medov va K.A.Pishulina tomonidan elon 
qilingan. 
“Bah’r ul-asror” asarining olti nafar qwlёzmasi mavjud. Ularning twrttasi 
WzR FA Sharqshunoslik institutida I jild va VI jildning 1-3 qismlari, ikkitasi esa 
Angliya va Pokistonda, VI jildning 4 qismi saqlanmoqda. 
 
11.2.13.  “Dastur ul-muluk” 
“Dastur ul-muluk” (“Podshoh’larga qwllanma”) nomli qimmatli asar 
muallifi XVII asr tarixchisi Xoja Samandar Termiziydir. Uning wz ismi 

 
133
Muh’ammad Baqoxoja bwlib, asli nasaf(Qarshi)lik, Mir Haydariy tariqati 
shayxlaridan biri oilasida dunёga kelgan. 
Xoja Samandar Termiziy Ashtarxoniylardan Abdulazizxon (1645-1681 yy.) 
va Subxonqulixon (1681-1702 yy.) bilan zamondosh bwlgan. U 1702 yilgacha 
Qarshida raislik lavozimida
43
 turgan, Abdulazizxon va Subxlnqulixonning h’arbiy 
yurishlarida ishtirok etgan. Oxiri ana shu Mir Haydariy tariqati shayxlaridan 
bazilarining ig’vosi bilan 1702 yili raislik lavozimidan istevoga chiqishga majbkr 
bwldi va umrining oxirigacha, u 1735 yili h’ali h’aёt bwlgan, faqat ilmiy faoliyat 
bilan mashg’ul bwlgan. 
Xoja Samandar Termiziy wz davrining keng malumotli kishilari jumlasidan 
bwlgan. Wsha vaqtlarda ёzilgan bir qator kitoblar, jumladan “Muzakkiri ah’bob”, 
“Muh’it at-tavorix”ning malumotlariga qaraganda, u etuk shoir, ёzuvchi va tarixchi 
olim bwlgan, iloh’iёt ilmini h’am yaxshi bilgan, kwp saёh’at qilib, nazariy bilmini 
mustah’kamlagan. 
Bizning zamonimizgacha olimning ikki muh’im asari etib kelgan. Bulardan 
biri “Dastur ul-muluk” bwlib, u 1695 yili va ikkinchisi “Anis ul-fuqaro” (“Faqirlar 
dwsti”) nomi bilan mashh’ur bwlib, 1735 yili ёzilgan. 
Wzbekiston tarixini wrganishda Xoja Samandar Termiziyning “Dastur ul-
muluk” asari zwr qimmatga ega. Asar Buxoro xonligining XVII asrning 70-90- 
yillardagi ijtimoiy-siёsiy ah’volini, shuningdek, Buxoro bilan Xiva xonliklari 
wrtasidagi siёsiy munosabatlarni wrganishda katta ah’amiyatga ega. Asarda wzaro 
kurashlar, oliy martabali mansabdordar orasida keng tarqalgan buzuqlik, 
poraxwrlik, zulm va meh’natkash xalqning og’ir ah’voli h’aqida qimmatli 
malumotlar mavjud. “Dastur ul-amal”da wzbeklarning etnik tarkibi h’aqida h’am 
muh’im dalil va malumotlarni uchratamiz.   
1971 yili “Dastur ul-amal”asarining forsiy matnini, ruscha tarjimasi, zarur 
izoh’lar bilan M.A.Saloh’itdinova chop etdi. Asarning wzbekcha nashri 1997 yili 
Jabbor Esonov tomondan amalga oshirildi. 
 
11.2.14. “Tarixi Muqimxoniy” 
“Tarixi Muqimxoniy” nomli tarixiy asar muallifi XVII asrda wtgan yirik 
olim Muh’ammad Yusuf Munshiydir. Asarida keltirilgan malumotlarga qaraganla, 
asli balxlik bwlgan va Subxonqulixon (1651-1680 yillari Balx, 1680-1702 yillari 
Buxoro xoni) h’amda Muh’ammad Muqimxon (1697-1707 yillari Balx xoni) 
saroyida munshiy bwlib xizmat qilgan. 
Muh’ammad Yusuf Munshiy Muh’ammad Muqimxonga bag’ishlangan 
“Tarixi Muqimxoniy”nomli asarini ёzgan. Mazkur asar 1697-1704 yillar orasida 
ёzilgan bwlib, Balx va qisman Buxoro xonligining XVII asrdagi ijtimoiy-siёsiy 
tarixini baёn etadi. Muh’ammad Yusuf Munshiy agar “jah’on h’odisalarining 
kuchli shamoli uning (Muh’ammad Muqimxonning) h’aёt wtini wchirmasa, 
ywqsizlik dengizining twlqinlari wynoqi otini wz girdobiga tortib ketmasa” ushbu 
asarining ikkinchi qismini h’am ёzish niyatida ekanligini aytadi. Lekin “Tarixi 
                                                 
43
 Раис – ХVII-ХIХ асрларда мусулмонлар томонидан шариат кўрсатмаларини қандай бажарилишини 
назорат қилиб турувчи мансабдор. Х-ХVI асрларда муҳтасиб деб аталган.
 

 
134
Muqimxoniy”ning ikkinchi kitobi ёzilmay qolgan. Fikrimizcha, bunga qandaydir 
kutilmagan h’odisa, balki muallifning biron falokatga uchrab qolganligi sabab 
bwlgan. 
“Tarixi Muqimxoniy” muqaddima va uch bodan iborat. 
Muqaddimada turkiy xalqlarning afsonaviy onasi Alan quva, 
Chingizxonning ota-bobolari, mwg’ul qwshinlari tomonidan Movarounnah’r, Balx 
va Badaxshonning bosib olinishi tarixi qisqacha baёn etilgan. 
Asarning birinchi bobi Shayboniylar davrida Movarounnah’rning umumiy 
ah’volidan h’ikoya qiladi. 
“Tarixi Muqimxoniy”ning yangi va muh’im qismi uning II-III boblaridir. 
İkkinchi bobda Balx va qisman Buxoro xonligining XVII asrdagi ijtimoiy-siёsiy 
ah’voli, shuningdek, Buxoro va Balx xonliklarining Hindiston, Eron, Turkiya va 
Koshg’ar bilan bwlgan siёsiy munosabatlari, uchinchi bobda esa 1702-1704 yillar 
voqealari, xususan Buxoro bilan Balx wrtasida boshlangan qurolli kurash wrin 
olgan. 
Asarda xonlar va katta er egalari twg’risida, mexnatkashlar og’ir ah’voli 
twg’risida ayrim qimmatli malumotlar uchraydi. 
“Tarixi Muqimzoniy” asarining qwlёzma nusxalari kwp va Sankt-Peterburg, 
Toshkent, shuningdek, xloidiy mamlakatlarning kutubxlnalarida saqlanmoqda. 
Asar twla wzbekchaga 1861 yili tarjima qilingan, unday ayrim parchalar frantsuz 
va rus tillarida elon q 
ilingan. 1956 yili twliq ruscha tarjimasi chop etilgan. 
 
11.2.15. “Ubaydullanoma” 
 
“Ubaydullanoma” XU11 asrda wtgan Mir Muh’ammad Amini Buxoriy 
asaridir. U wqimishli va fozil kishilardan bwlib, 1645 yilda tug’ilgan, vafot yili 
malum emas. Ashtarxoniylardan Subxonqulixon va Ubaydullaxon (1702-1711 yy.) 
saroyida bosh munshiylik vazifasida xizmat qilgan. 
“Ubaydullanoma” Buxoro xonligining 1702-1716 yillar orasidagi ijtimoiy-
siёsiy va madaniy h’aёti h’aqida h’ikoya qiladi. Asar 1716 yildan keyin ёzilgan, 
muqaddima, xotima va 80 bobdan iborat. 
 
Muqaddimada muallifning  h’ol-ah’voli, yani Subxonqulixon 
h’ukmronligining swnggi yillarida xizmatdan chetlashtirilib, og’ir ah’volga tushib 
qolganligi va Uaydullaxon xizmatiga qabul qilinishi, Abdulazizxon va 
Subxlnqulixon davrida Buzoro xrnligining ijtimoiy-siёsiy ah’voli qisqa tarzda baёn 
qilingan. 
1-80- boblarda Buxoro xonligining qariyb 15 yillik (1702-1711 yy.) 
ijtimoiy-siёsiy tarixi batafsil ёritilgan. Muallif mazkur asarida katta er egaligi, 
ah’olidan yig’iladigan soliq va jarimalar, Buxoro xonligining mamuriy tuzulishi, 
tarqoqlikning kuchayishi, mamlakat boshiga tushgan iqtisodiy qiyinchiliklar va 
uning afrim sabablari kabi masalalarga keng wrin bergan. Asarda geografik va 
etnografik malumotlar h’am kwp. 
Xotimada muallif bilan zamondosh bwlgan va Buxoroda istiqomat qilgan 
olimlar, shoirlar, masalan, Sayido Nasafiy, Qosixoja, mulla Sarfaroz, Fitrat, 

 
135
Mulh’am, mashh’ur qozilar h’aqida qisqacha, lekin etiborga molik malumotlar 
keltirilgan. 
“Ubaydullanoma” asarining 10 dan ortiq qwlёzma nusxasi mavjud. Asar 
A.A.Semenov tomonidan rus tiliga tarjima qilingan va 1957 yili Toshkentda 
nashrdan chiqarilgan. 
 
11.2.16. ”Tarixi kasira” ёki ”Tarixi sayyid Roqim” 
”Tarixi kasira” ёki ”Tarixi sayyid Roqim”, “Tarixi sayyid Roqim 
Samarqandiy” nomlari bilan mashh’ur bwlgan asarni Mulla Sharafuddin Alam 
yaratgan. U XVII asrning ikkinchi yarmi va XVIII asrning birinchi choragida 
yashab wtgan shoir va tarixchi olimdir. V.R.Rozen va A.A.Semenovlar keltirgan 
malumotlarga qaraganda, Mulla Sharafuddin Alam asli andijonlik, ёsh paytida 
Samarqandga, otasi h’uzuriga kelib qolgan. Otasining ismi mullo Nuriddin bwlib, 
xalq orasida oxund mulla Farh’od nomi bilan mashh’ur bwlgan. 
Mulla Sharafuddin ёshligidan meh’natsevar vailmga chanqoq bwlgan. 
Otasining  ёrdami bilan yaxshi wqidi, turli ilmlarni kasb etdi va keng malumotli 
olim va shoir bwlib etishdi. V.R.Rozen va A.A.Semenovlarning tadqiqotlaridan 
anglishilishicha, mulla Sharafuddin Samarqandning eng malumotli olimlaridan 
mulla Boqijon Buxoriyning xizmatida bwlgan va uning vafotidan keyin wrniga 
alamlik vazifasigawtirgan. Bazi malumotlarga qaraganda, u qozilik mansabida 
h’am turgan. 
Olim “Tarixi kasira” asari bilan mashh’ur. Unda mashur shaxslarning 
h’aёtiga oid mamlakatda bunёd etilgan katta binolar, usti ёpiq bozor, timlar, 
h’ammamlar qurilishi va mashur kishilar h’aёti bilan bog’liq sanalarga 
bag’ishlangan tarix-xronogrammalar majmuidan iboratdir. U Amir Temur 
tavalludi(1336 y.)dan to XVIII asrning wrtalarigacha kechgan voqealarni wz ichiga 
oladi. 
 “Tarixi kasira” asarining qwlёzma nusxalari va toshbosma nashrlari kwp. 
Asarning birinchi toshbosma nashr olim va yirik davlat xizmatchisi Mirza 
Salimbek tarafidan 1913 yili Toshkentda amalga oshirilgan. Shu erda mazkur 
asarni “Tarixi tomm” nomi bilan 1998 yili bosmadan chiqqanligini eslatib 
wtmoqchimiz. 
“Tarixi kasira” bazi muh’im voqealar tarixini aniqlashda qimmatli manba 
rolini wynaydi. Dalil sifatida bir necha misollar keltiramiz. 
Yirik tarixnavis olim va vazir Rashiduddinning wldirilishi voqeasi 1318 yil 
27 oktyabr kuni sodir bwlgan. 
Shoir Kamol Xwjandiyning vafoti 1391 yili yuz berdi. 
Amir Temur zamonida wtgan yirik alloma Taftazoniy h’aqida quyidagi 
malumotlar keltirilgadi. 1322 yili tavallud topgan. 18 ёshlik paytida G’ijduvonda 
“Sharxi Zandoniy” asarini ёzgan. 1347 yilning 10 iyun kuni Jom viloyatida 
“Sharxi mulaxxas al-miftax” kitobini ёzib tamomlagan. 1373 yil 23 may kuni 
Samarqandda “Maqosid ul-kalom va sharh’i maqosad” kitoblarini ёzib 
tamomlagan. Vafoti 1392 yili sodir bwldi. 
“Tarixi kasira”da Amir Temur davrida wtgan yana bir yirik olim Mir Sayyid 
Sharif Jurjoniy h’aqida quyidagilarni wqiymiz. Asli Mozandaronning Toun 

 
136
qishlog’idan. 1377 yili tug’ilgan. Sherozdagi “Dor ush-shifo” wquv yurtida 
mudarrislik qilgan. Amir Temur Sherozni ishg’ol qilgan 1393 yili Samarqandga 
kwchib kelgan va h’azrat soh’ibqironning inoyat va marh’amatlariga sazovor 
bwlib, uning saroyida xizmat qilgan. 76 ёshida Sherozda vafot etgan. 
Movarounnah’rlik iloh’iёt olimi xoja Muh’ammad Porsoning vafoti 1419 
yili yuz bergan. 
Mirzo Ulug’bekning birinchi muallimi shayx Ozariy, h’aqiqiy ismi Hamza 
ibn Abdulmalik at-Tusiy 1440 yili vafot topgan. “Tarixi kasira”da uning h’aqida 
yana quyidagilar aytiladi. Otasi sarbadorlar jamoasiga mansub bwlgan. Wz 
davrining etuk olimi va shoirlari jumlasidan bwlgan. Sherlari mashh’ur bwlib, 
nazm va nasrda bir necha asar ёzib qoldirgan. “Javoh’ir al-asror”, “Tug’royi 
h’umoyun” va “Ajoyib ul-g’aroyib” shular jamlasidandir. 
Shayboniylar, xususan, Muh’ammad Shayboniyxon, Ubaydullaxon, 
Abdullaxon soniy davrida, Movarounnah’r va Balx shah’arlarida bir talay katta 
qurilishlar, madrasalar, masjidu xonaqolar, timlar, yirik suv inshoatlari qurib ishga 
tushirilgan. “Tarixi kasira”da bular h’aqida h’am muh’im malumotlarni 
uchratamiz. Bir necha misol: 
Kesh(Shah’risabz)da Oqsaroy binosining qurilishi asosan 1382 yilda 
tamomlangan
44
. 
Mirzo Udug’bekning Samarqanddagi madrasasi 1425 yili qurib bitkazilgan. 
Mirzo Ulug’bekning rasadxonasi 1429 yili qurib ishga tushirilgan. 
Alayka kwkaltoshning Samarqanddagi jome masjidida Kwchkinchixon 
tarafida qurilgan marmar minbar 1528 yili bitkazilgan. 
Buxoroda Ubaydullaxon tarafida Mir arab madrasasining bino qilinishi 1536 
yili sodir bwlgan. 
Mavlono Mir muftiy tarafidan Buxoroyi sharifda qurilgan kutubxona 1558 
yili bitkazilgan. 
Juvonmard Alixon tarafidan Buxoroda h’ammom qurilishi 1574 yili poёniga 
etgan. 
Muh’tar Qosim tarafidan G’ijduvon ёnida, Kwh’ak darёsi ustiga qurilgan 
kwp oshiёnalik suv ayirg’ich inshooti 1576 yili qurilib ishga tushirilgan. 
Abdullaxon soniy tarafidan Buxoroda bunёd etilgan chorbog’ 1584 yili 
qurib tamomlandi. 
Mazkur xon tarafidan Buxoroda Chorsu bozorining qurilishi 1587 yili 
tamomlandi. 
Karmina  ёnida, Kwh’ak darёsi ustiga kwprik qurish ishlari 1587 yili 
tamomlandi. 
Kitobda mashh’ur asarlarning ёzib tamomlangan vaqtih’am kwrsatilgan. 
Masalan, Ulug’bek mirzoning “Ziji jadidi kwragoniy” kitobi 1437 yili, 
Abdurah’mon Jomiyning “Nafah’ot ul-uns” asari 1469 yili, “Husni Husayn” kitobi 
1606 yili ёzib tamomlangan. 
                                                 
44
 Лекин, Испания элчиси Луи Гонсалес де Клавихонинг сўзларига қараганда бу ерда қурилиш ишлари 1404 
йилда ҳам давои этган.
 

 
137
“Tarixi kasira” asari, uning qiymati va idm-fan uchun zarurligi keltirilgan 
misollardan h’am kwrinib turibdi. 
 
11.2.17. “Tarixi Abulfayzxon” 
“Tarixi Abulfayzxon” asarini Ubaydallaxon va Abulfayzxon (1711-1747 
yy.) saroyida xizmat qilgan munajjim, shoir va tarixchi olim Abdurah’mon Davlat 
ёzgan. Muallif kwproq Abdurah’mon Tole nomi bilan mashh’ur. 
Mazkur asar h’ajm jih’atdan kichik, 161 varaq bwlib, “Ubaydullanoma”ning 
davomi h’isoblanadi va Buxoro xonligining 1711-1723 yillar orasidagi ijtimoiy-
siёsiy tarixini wz ichiga oladi. Malumki, XVIII asrning birinchi choragida Buxoro 
xonligining iqtisodiy va siёsiy ah’voli zaiflashadi, ulus boshliqlarining, yani 
mah’alliy h’ukmdorlarning mustaqillik uchun olibborgan h’arakati kuchaydi, 
ularning ayrimlari, masalan, Balx va Samarqand markaziy h’ukumatga 
bwysunmay qwydilar, Farg’ona XVIII asr boshlarida, 1709 yili Ashtarxoniylar 
davlatidan ajralib chiqdi va wlkada mustaqil Qwqon xonligi tashkil topdi, 1722 yili 
Samarqand h’am mustaqillik elon qildi va Rajabxon ismli kimsani xon qilib 
kwtardilar (1722-1728 yy.), wzaro urushlar boshlanib ketdi.   
“Tarixi Abulfayzxon” asarida mana shu masalalar keng ёritib berildi. 
Bundan tashqari, asarda Buxoro xonligining mamuriy tuzulishi va wzbek xalqining 
wsha yillardagi etnik tarkibi h’aqida h’am ayrim, diqqatga sazovor dalil va 
malumotlar bor. 
“Tarixi Abulfayzxon”ning twla ruscha tarjimasi, zarur izoh’lar bilan 1959 
yili A.A.semenov tarafidang Toshkentda nashr qilingan.