O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus talim vaziRLİGİ berdaq nomidagi qoraqalpoq davlat universiteti

8.6. Mavzuni mustah’kamlash uchun beriladigan savollar 
1. 
Fors tilining tarixiy manbalarni yaratilishida qanday wrni bor? 
2. 
Qaysi davrlarda bu tilda manbalar yaratilgan? 
3. 
Fors tilida yaratilgan qaysi manbalarni bilasiz? 
4. 
“Buxoro tarixi” asari h’aqida nima bilasiz? 
5. 
“Ravzat us-safo” asari muallifi kim va u qanday asar? 
 
9-Mavzu: Turkiy-wzbek tilidagi tarixiy manbalar 
 
Darsning mazmuni: Wzbekiston tarixini wrganishda turkiy-wzbek tilidagi ёzma 
manbalarning ah’amiyati ochib beriladi.  
 
Reja: 
9.1.  Tarixiy manbalarning yaratilishida turkiy-wzbek tilining tutgan wrni. 
9.2.  Turkiy-wzbek tildagi tarixiy manbalar. 
9.3.  Turkiy-wzbek tildagi tarixiy manbalarning umumiy xususiyatlari va 
ah’amiyati. 
9.4.  Mavzuga oid manba va adabiёtlar rwyxati. 
9.5.  Maruza materialini mustah’kamlash uchun beriladigan savollar. 
 
Asosiy tushunchalar:  turkiy-wzbek tilidagi tarixiy manbalarga oid asosiy 
tushunchalar arab va fors tilidagi tushunchalardan deyarli farq qilmaydi. Shuning 
bilan birga turkiy tilda h’arbiy termin va davlat tizimi, boshqaruvi va jwg’rofiy 
atamalar wrni salmoqlidir. 
 
9.1. Tarixiy manbalarning yaratilishida turkiy-wzbek tilining tutgan 
wrni 
Boy  ёzma merosimiz, tarixiy manbalarimiz shakllanishi va yaratilishida 
turkiy-wzbek tilining aloh’ida wrni bor. Lekin yurtimizda siёsiy h’okimiyat avval 
arablarda, swng forsiy zabonli sulonlarda  bwlgan zamonlarda arab va fors tili 
davlat tili sifatida istefoda etilib, bu tillarda rasmiy h’ujjatlar, tarixiy manbalar 
yaratildi. Wsha davolarda h’am Mah’mud Koshg’ariyning “Devoni lug’otit turk”, 
Yusuf Xos Xojibning “Qutadg’u bilik” kabi yirik ёzma manbalarning yaratilishi 
turkiy tilning qudrati, saloh’iyati va kuchi etarli ekanini namoyish etdi. 
Bundan tashqari, uzoq muddat davomida xalqimiz etakchi ziёlilari va 
jonkuyarlari “Quroni karim” tafsirlari, “Hadisi sharif” va “Qisas ul-anbiё”larni wz 
turkiy tilimizga wgirishga va moslashtirishga h’arakat qilganlar. Bizning boy diniy 
merosimiz bilan bog’liq kitoblar wz tadqiqotchilarini kutmoqda. Keyingi 
mustamlaka davri siёsatida xalqimizga arab va fors tili, gwёki chet tili, ёt til 
sifatida kwrsatilib, bu tillardagi boy merosimiz bizga begona, eskirgan, qoloq 
wtmish merosi sifatida tushuntirilib kelindiki, natijada bizning manaviy dunёmiz 
malum darajada kambag’allashdi, xalos. 
Afsuski, arab ёzuvidagi boy merosimizni tushunmaydigan, undan 
ёtsiraydigan, eng fojialisi, tushunishni h’am xoh’lamaydigan ziёlilar guruh’i 

 
99
vujudga keldi. Ular tomonidan arab alifbosi asosidagi ёzuvimiz eski wzbek ёzuvi 
deb atala boshlandi. 
Vah’olanki, biz Alisher Navoiyni wzbek adabiy tili asoschisi deb tan 
olganmiz. Uning “Muh’okamut ul-lug’atayn”  
nomli asarida qayd qilinishicha, h’okimiyat arablarda bwlganida ular wz tilidagi 
madaniyatni ravnaq toptirishga h’omiylik qildilar va rag’batlantirdilar. Undan 
swng fors tilidagi madaniyatga etibor berildi. Va nih’oyat Temuriylar saltanati 
wrnatilgach, turkiy-wzbek tilining  va turkiy madaniyatning taraqqiy etishi uchun 
katta imkoniyatlar yaratildi. 
 Bizning 
tilimizdagi 
ёzma manbalar faqat h’ozirgi Respublikamiz h’ududi 
bilan chegaralanib qolmay, balki Alisher Navoiy iborasi bilan aytilsa, Xitodin to 
Xurosngacha, xatto İdil (Volga) darёsi bwylarigacha bwlgan joylarda turkiy til 
tushunilgan, ёzma manbalar, madaniyat obidalari yaratilgan. 
 
Birgina xarakterli misol. Buyuk boburiylar oltinchisi Avrangzeb Olamgir 
(1657-1706 yy.) wzining Rks podshoh’iga jwnatgan rasmiy maktubini turkiy tilda 
bitgan va bu muh’im h’ujjat rus solnomalarida saqlanib qolgan. 
 
XIII asrda Qul Ali tomonidan turkiy tilda “Yusuf va Zulayh’o” dostoni Oltin 
Wrdada bitilgan. Birinchi turkiy tildagi aruz risolasi XV asr wrtalarida Misrda 
yaratilgan. 
 
Mwg’ul h’okimlar h’uzurida baxshi – kotiblarning bwlganligi va nih’oyati 
XIV asr oxiriga borib “Temur tuzuklari”ning yuzaga kelishi turkiy-wzbek tilining 
taraqqiёti uchun katta xizmat qildi. Nosiriddin Rabg’uziyning “Qisas ul-anbiё” 
asarining yaratilishi, “Tarixi Tabariy”, Sharafuddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma”, 
Muh’ammad Mirxondning “Ravzat us-safo” kabi yirik asarlarning turkiy tiliga 
wgirilishi, Durbek, Sayid Qosimiy, Lutfiy, Alisher Navoiy, Hofiz Xorazmiy kabi 
shoirlar ijodi turkiy-wzbek tilining jah’ondagi taraqqiy etgan adabiy va ilmiy til 
ekanligini kwrsatdi. 
 
Alisher Navoiy yirik badiiy asarlari, “Xamsa” va “Lison ut-tayr” dostonlari, 
“Xazoyin ul-maoniy” nomli twrt devonlari qatorida yaratilgan nasriy tarixiy 
asarlari, xususan tarixga oid “Tarixi anbiё va h’ukamo”, ”Tarixi muluki Ajam”, 
“Xamsat ul-mutaxayyirin”, ”Holoti Sayyid Hasan Ardasher”, ”Holoti Pah’lavon 
Muh’ammad”, ”Vaqfiya”, “Mah’bub ul-qulub”, ”Majolis un-nafois”, ”Nasoyim ul-
muh’abbat”, “Munshaot” asarlari juda katta tarixiy ah’amiyatga molik 
manbalarning yaratilganligi keyingi davrlarda turkiy-wzbek tilining rivojiga ulkan 
h’issa bwlib qwshildi. 
 Zah’iriddin 
Muh’ammad 
Boburning “Vaqoyi” (“Boburnoma”, 1530 y.) 
asarining yaratilishi jah’onshumul ah’amiyatga molik manba sifatida ijod 
etilganligini kwrsatadi. Chunki bu obida twrt marta fors tiliga, uch marta ingliz 
tiliga twla tarjima qilinib, birgana forsiy qwlёzmalarning juda kwp tarqalganligi, 
wn uch qwlёzmaga kwplab mwjaz rasmlar bilan ziynatlanganligi,  asl matnning 
sakkiz marta chop etilishi, wndan ziёd inglizcha qisqa nashrlar yuqoridagi fikr 
isboti uchun kifoyadir. 
 
Alisher Navoiyning “Majolis un-nafois” tazkirasi h’am XVI asrda uch marta 
fors tiliga tarjima qilingan. Yana Muh’ammad Solih’, Abuloziy Bah’odirxon, 

 
100
Munis, Ogah’iy, Baёniy, Hakimxon Twra va boshqalarning tarixiy asarlari juda 
muh’im va qimmatli manbalardir. 
 
Ayniqsa, XIX asrda Xorazmda va Sharqiy Turkistonda turkiy tilga katta 
etibor tufayli kwplab tarixiy, diniy va badiiy asarlar forsiy, arabiy tillaridan tarjima 
qilindi, yangi asarlar yaratilishiga imkon yaratildi.  
Umuman, XX asr birinchi choragigacha turkiy - wzbek tillarida qator tarixiy 
manbalar yaratilgan edi. Bu davrgacha bitilgan bizning tilimizdagi obidalar arab 
alifyuosi asosidagi ёzuvlarda bitilgan edi. 
1929 yili alotin alifbosiga wtildi 
1940 yili rus-kirill alifbosi kiritildi. 
Mustaqilligimiz bizga yana lotin alifbosini qayta tikladi. Albatta, lotin 
alifbosi rus-kirill alifbosiga nisbatan kwplab turkiy xalqlar uchun qabul qilinganligi 
bilan qator afzallikka ega. Lekin deyarli XIII ёki XII asr davomida yaratilgan 
manbalar taqdiri nima bwladi? Degan savol kishini wylantiradi. Bwlg’usi 
tarixchilarga fors, arab tili asoslarini wrgatilishi, arab ёzuvidagi manbalardan 
foydalanish malakasini h’osil qilish qay darajada? 
Wzbekiston Respublikasi Prezidenti İ.A.Karimovning tarixga etibori va 
xilqimiz boy madaniyatini wrganishga, qadolashga intilishi kishida umid va 
kelajakka ishonch uyg’otadi. Darh’aqiqat, “Tarixiy xotirasiz kelajak ywq”. 
Ushbu darslikda turkiy-wzbek tilida bitilgan h’amma manbalarni qamrab 
olish mumkin emas, shuning uchun eng muh’im va yirik ёzma manbalarning 
xarakterli xususiyatlarni baёn etamiz, xalos. Umid qilamizki, bu erda olgan 
bilimlarini talabalar wzlari mustaqil ravishda kengaytirib, yanada 
chuqurlashtiradilar. Chunki, manbalar barcha bilim asosidir. 
 
9.2. Turkiy wzbek tilidagi tarixiy manbalar 
 
9.2.1.”Qutadg’u bilik” 
Yusuf Xos Xojib Bolasog’uniyning ”Qutadg’u bilik” (“Saodatga ywllovchi 
bilim”) nomli asari 1069-1079 yillari ёzilgan doston xarakteridagi  badiiy asar 
bwlsa h’am, unda davlatni boshqarishga oid qimmatli fikrlar baёn qilingan va 
Qoraxoniylar davri madaniyatini wrganishda muh’im manbadir. Undagi “İdora 
odobi”, “Qudratli davlat qonunlari”, “Podshoh’larga maslah’atlar” kabi boblar 
katta tarixiy ah’amiyatga ega. 
 
9.2.2. “Temur tuzuklari” 
“Temur tuzuklari”, “Tuzukoti Temuriy”, “Malfuzoti Temuriy” ёki “Voqeoti 
Temuriy” nomlari bilan atalgan asar Amir Temurning etti ёshligidan boshlab h’aёt 
ywli h’aqida h’ikoya qiladi. 
“Temur tuzuklari”- muh’im tarixiy manba bwlib, unda Amir Temur 
davlatining tuzilishi va boshqarish xususiyatlari baёn etilgan. Asar dastlab turkiy-
wzbek tilida bitilgan. Uning bir qwlёzmasi Yaman mamlakati oliy h’ukmdori Jafar 
podshoh’ kutubxonasida saqlangan. 
“Temur tuzuklari”ning  fors tiliga tarjimoni Mir Abu Tolib Husayniy at-
Turbatiy tarjima muqaddimasida, Arabistonning muqaddas joylarini h’aj qilib 

 
101
qaytishda, Yamanda bwlgan chog’ida Jafar podshoh’ kutubxonasida turkiy tildagi 
mazkur asarni topgani va u Amir Temurning h’aёt ywli h’aqidagi wzi ёzgan 
ekanligini takidlaydi. Mir Abu Tolib Arabistondan qaytib kelgandan keyin, asarni 
fors tiliga tarjima qilgan. Lekin Arabistondan olib kelingan asliyatdan ёki 
Hindistonda bwlgan biron qwlёzma nusxadan wgirilgani aytilmagan. 
Mir Abu Tolib 1637 yilda “Temur tuzuklari” asari forscha tarjimasini buyuk 
boburiylardan Shoh’ijah’onga tortiq qiladi. Keyin bu tarjima Muh’ammad Afzal 
Buxoriy (vaf. 1652 y.) tomonidan jiddiy tah’rir qilingan. 
“Temur tuzuklari” ikki maqoladan iborat: 
Birinchi maqola Amir Temurning davlatni barpo etish va mustah’kamlash, 
qwshinni tashkil etish yuzasidan  tuzuklari, rejalaridan tarkib topgan. 
İkkinchi maqolada 13 kengash va uning qismlarida Amir Temurning 
h’okimiyat tepasiga kelishi va h’arbiy yurishlari tafsilotlari beriladi. 
“Temur tuzuklari” XV-XVI asrlarda nafaqat h’ukmdorlar va malumotli 
kishilar orasida, balki jah’on ilm ah’li wrtasida shuh’rat topti. Asarning kwlёzma 
shaklida h’am, toshbosma shaklida h’am, shuningdek jah’onning kwp tillariga 
qilingan tarjima shaklida h’am (inglizcha, frantsuzcha, urdu, rus va wzbek tillarida) 
nashr etilishi swzimizga isbot –dalildir. 
İkki fozil shaxslar Mir Abu Tolib va Muh’ammad Afzal Buxoriy xizmatlari 
tufayli “Temur tuzuklari” fors tilida bizgacha etib kelgan. Bu tarjimaning mwtabar 
qwlёzmalari Rossiya, Hindiston, Eron, Turkiya, Misr, Angliya, Frantsiya va 
boshqa mamlakatlar xazinalarida mavjud.  
“Temur tuzuklari”ning forsiy matni 1783, 1785, 1890 va 1963 yillari ovrupo 
va sharq tillaridagi tarjimalari bilan birga nashr etilgan. 
“Temur tuzuklari”ni twliq 1857 yili Xivada Muh’ammad Yusuf Rojiy 
tomonidan va 1858 yili Pah’lavon Niёz devon tarafidan turkiy-wzbek tiliga tarjima 
qilingan. Ularning birinchisi “Tuzuki Temuriy”, ikkinchisi “Malfuzot” nomi bilan 
malum. Yana bir tarjima Xwjand qozisi Nabijon mah’dum tarafidan, Qwqon xoni 
Muh’ammad Alixon (1821-1858 yy.)ning topshirig’iga binoan amalga oshirilgan. 
 “Temur tuzuklari” asarini Alixon Twra Sog’uniy 1967 yili Mir Abu Tolib 
tarjimasini wzbekchaga tarjima qilgan edi. 1990 yili Alixon Twra tarjimasini 
“Temur tuzuklari”ni Bombay nashri matni asosida Habibullo Karamatov yana bir 
tarjimani amalga oshirib, nashr ettirdi. 
“Temur tuzuklari”ning manba sifatidagi tarixiy ah’amiyati buyuk ekanligi 
mutaxassislarning unga bwlgan katta etiboridan bilish mumkin. Asarning sakkizta 
mwtabar qwlёzmasi Toshkentda, Sharqshunoslik instituti xazinasida mavjud. 
 
9.2.3. “Tavorixi guzida, Nusratnoma” 
“Tavorixi guzida, Nusratnoma” (“Saylanma solnomalar, G’alabalar kitobi”)  
nomli tarixiy asar XU1 asrda yaratilgan ёzma obidadir. Ushbu asar muallifining 
nomi ishonarli va qatiy aniqlanmagan. Tadqiqotchilar orasida bu xususda turlicha 
fikrlar mavjud. Sharqshunoslardan A.A.Semenov, R.G.Mukminova va V.P.Yudin 
ushbu kitobni Shayboniyxon tomonidan ёki uning faol ishtirokida ёzilgan, deb 
h’isoblaydilar. 

 
102
Ushbu asarni chuqur va atroflicha wrgangan A.M.İkromovning fikricha, 
“Tavorixi guzida, Nusratnoma” ijodkori mashh’ur “Shayboniynoma” dostonining  
muallifi Muh’ammad Solih’dir. 
“Tavorixi guzida, Nusratnoma” asari muqaddimasida muallif wzini “Ojiz”, 
“G’arib”, “Hokisor” deb ataydi. U Munke qoon nomiga ёzilgan “Tavorixi 
jah’onkushoy”, G’ozonxonning qizi nomiga bitilgan “Tavorixi guzida” va Mirzo 
Ulug’bek nomidan ёzilgan “Muntah’ab ut-tavorixi shoh’iy” nomli kitoblardan 
saylab tartib qilish h’aqida buyruq olganligi va unda Shayboniyxon tarixini h’am 
qwshib bir asar yaratganligi va unga  “Tavorixi guzida, Nusratnoma” deb ot 
qwyganligini ochiq aytadi
35
. Bundan malum bwlishicha,  asar Shayboniyxonning 
topshirig’i bilan saroyga yaqin turgan tarixchilarning biri tomonidan yaratilgan. 
Ushbu asar 1502-1505 yillar orasida ёzilgan bwlib, ikki mustaqil qismdan - 
“Tavorixi guzida” va “Nusratnoma”dan iborat. Birinchi qismda Wg’izxon va 
qadimgi turklar, Chingizxon h’amda uning Mwg’uliston, Dashti qipchoq, 
Movarounnah’r va Eronda h’ukmronlik qilgan avlodi tarixi, ikkinchi qismda esa 
Shayboniyxon tavalludidan (1451 y.) to uning Movarounnah’rni istilo qilishigacha 
(1500-1505 yy.) Dashti qipchoq h’amda Movarounnah’rning ijtimoiy-siёsiy 
ah’voli baёn qilingan. 
“Tavorixi guzida, Nusratnoma”ning ikkinchi qismi zwr ilmiy ah’amiyatga 
ega. Unda Shayboniylar qwshinining tuzilishi, uning etnik tarkibi, shuningdek, 
kwchmanchilarning Qorakwl, Hisor, Chag’oniёn, Wratepa h’amda Xwjand 
viloyatlarida qilgan talon-tarojlari h’aqida muh’im va qimmatli malumotlar bor. 
Asarning yana bir qimmatli tomoni shundaki, unda sodir bwlgan voqealarning 
vaqti aniq kwrsatilgan. Bundan tashqari, Shayboniyxon qwshinlari tarafidan 
Farg’ona viloyatining bosib olinishi faqat “Tavorixi guzida, Nusratnoma” asarida 
twg’ri va twliq ёritilgan. 
“Tavorixi guzida, Nusratnoma” asarining faqat ikkita qwlёzma nusxasi 
bizgacha etib kelgan. Ulardan biri Sankt-Peterburgda, ikkinchisi esa Angliyaning 
Britaniya muzkyida saqlanmoqda. Kitobning matni faksimilesi (fotonusxa) zarur 
ilmiy izoh’lar va tadqiqotlar bilan 1967 yili Toshuketda A.M.İkromov tomonidan 
elon qilingan. Undan ayrim parchalar rus tilida 1969 yili Olma-Otada V.P.Yudin 
tomonidan elon qilingan.      
9.2.4. “Zubdat ul-asar” 
“Zubdat ul-asar” (“Colnomalar sari”) nomli turkiy-wzbek tilidagi tarixiy 
asarning muallifi Abdulla Nasrulloh’iy ёki Abdulla ibn Muh’ammad ibn Ali 
Nasrulloh’ bwlib, u XU asrning ikkinchi yarmi va XU1 asrning birinchi yarmida 
wtgan balxlik tarixnavis olimdir. 
Tarixchi XU asrning 80-90-yillarida Balx h’okimi Temuriyzoda 
Badiuzzamon Mirzoning xizmatida bwlgan. Hirot Shayboniyxon tomonidan 1507 
yili ishg’ol etilganjan keyin uning xizmatiga kirgan. 1510 yili Muh’ammad 
Gayboniyxon h’alok bwlganidan keyin, uning wg’li Muh’ammad Temur Sulton 
h’uzuriga, Samarqandga kelgan.  
                                                 
35
 Таварихи гузиде, нусратнама. Исследование, критический текст, аннотированное оглавление и таблица 
сводных оглавлений А.М.Икрамова.-Ташкент: 1977. 18-19 бетлар.
 

 
103
Bobur Mirzo 1511 yili  Samarqandga kelganida Abdulla Nasrulloh’iy 
Shayboniy Sultonlar bilan Toshkentga kelgan va Suyunchxojaxonning xizmatiga 
kirgan. Oradan kwp wtmay tarixchi Suyunchxojaxonning wg’li, Shoh’ruh’iya 
h’okimi Keldi Muh’ammad nomi bilan h’am mashh’ur, Sulton Muh’ammadning 
xizmatiga  ёllangan va 1525 yili uning topshirig’i bilan wzining “Zubdat ul-asar” 
nomli kitobini ёzgan.  
“Zubdat ul-asar” umumiy tarix ywnalishida ёzilgan va qadim zamonlardan 
to 1525 yilgacha musulmon mamlakatlarida yuz bergan ijtimoiy-siёsiy voqealarni 
qisqacha baёn qiladi. Asar 11 qism, fasldan iborat bwlib, uning oxirgi 11 qismi 
yangi h’isoblanadi. Unda XU1 asrning birinchi choragida Xuroson va 
Movarounnah’rda sodir bwlgan voqealar birmuncha keng ёritilgan. Ayniqsa, 
Shayboniy sultonlar Suyunchxojaxon, Kwchkinchixon, Jonibek Sulton, 
Ubaydullaxon, Muh’ammad Temur Sulton bilan Bobur Mirzo va uning siёsiy 
ittifoqchilari Safaviylar wrtasida Movarounnah’r uchun davom etgan qurolli 
kurash, Suyunchxojaxon bilan Sulton Saidxon wrtaisdagi 1512-1514 yillardagi 
toju taxt uchun bwlgan kurash va Farg’onaning Shayboniylar tomonidan qaytadan 
bwysundirilishi, Shayboniylarning 1514, 1520, 1524 yillari Xuroson ustiga qilgan 
h’arbiy yurishlari va Balxning 1526 yili bwysundirilishi, Shayboniylarning qozoq 
sudtonlari, xususan Qosimxon (1511-1523 yy.) wrtasida Sirdarё bwyida 
joylashgan Yassi, Savron, Suzoq, Sayram va boshqa shah’arlar uchun olib borilgan 
kurashlar tarixi birmuncha keng baёn etilgan. 
Ushbu qimmatli asarning faqat ikkita qwlёzmasi saqdanib qolgan bwlib, biri 
Toshkentda, Sharqshunoslik institutida (İnv.№ 608) va ikkinchisi Sankt-
Peterburgdagi RF FA Sharqshunoslik instituti shah’ar bwlimida (D.104) raqami 
ostida saqlanmoqda.    
9.2.5. “Vaqoyi” 
“Vaqoyi”- voqealar Zah’iriddin Muh’ammad Boburning jah’onga 
“Boburnoma” nomi bilan mashh’ur bwlgan shoh’ asarining asl nomidir. Muallif 
asarda wzining wn ikki ёshida Farg’ona viloyati podshoh’i, deb kwtarilgan 
vaqtidan boshlab, h’aёtining oxiriga qadar bwlib wtgan voqealarni yilma-yil baёn 
qilgan. Dunёda mavjud asarning barcha qwlёzmalarida bir necha yil, xususan 
1509-1518, 1521-1524 yil voqealari baёni tushib qolgan. 
Bobur Farg’ona viloyati h’okimi Temuriy Umar Shayx Mirzoning (1461-
1494 yy.) twng’ich wg’li, 1483 yilning 14 fevralida Andijon shah’rida tug’ilgan. U 
1494 yilning 5 iyunida, h’ijriy isobda wn ikki ёshida h’alok bwlgan otasi wrniga 
Farg’ona taxtiga wtqaziladi. Lekin oradan kwp vaqt wtmay, mamlakatda avj olgan 
wzaro kurash natijasida mag’lubiyatga uchrab, Farg’onani tashlab chiqishga 
majbur bwladi. 
Uning 1497-1500 yillari Samarqand taxti uchun olib borgan kurashi h’am 
muvaffaqiyatsizlikka uchraydi. 
Bobur 1504 yilga qadar Farg’ona va Samarqand uchun kurashdi, ammo 
Temuniylar wzaro birlasha olmadilar. Natijada, u tajribali Shayboniyxon bilan 
bwlgan janglarda mag’luyuiyatga uchrab, wz yurtini tark etib, omad va baxt izlab 
Kobulga ywl oldi. Kobulni egallagan Bobur wz mavqeini asta-sekin 
mustah’kamlab bordi. 

 
104
1511 yilning kuzida Bobur Ozarbayjon va Eron podshoh’i Shoh’ İsmoil 
Safaviyning (1502-1524 yy.) h’arbiy ёrdamiga tayanib, Samarqandni uchinchi bor 
egallashga muvaffaq bwldi. Ammo uning wz xalqi etiqodi – sunniy mazh’abni 
inkor etib, kishilarga shialar kiyimida kwrinishi, ah’olini undan ixlosini qaytardi. 
Bu safargi Boburning bobo meros poytaxt Samarqanddagi h’ukmronligi bir yilga 
h’am etmadi. 
1512 yilning bah’orida Kwli Malik (Xayrobod bilan Qorakwl orasida 
joylashgan mavze) degan joyda bwlib wtgan jangda Shayboniylardan 
Ubaydullaxon, Muh’ammad Temur Sulton, Jonibek Sulton va boshqalarning 
birlashgan kuchlari uning qwshinlarini tor-mor keltirdi. 
Bobur Hisori shodmon tomonga chekindi va qariyb ikki yil mobaynida wsha 
viloyatda kun kechirdi va 1514 yili yana Kobulga qaytdi. 
U 1514-1525 yillar orasida Shimoliy Hindistonga, uni bwysundirish 
maqsadida besh marta qwshin tortadi, lekin faqat swnggi yurishi (1525 y.) 
natijasida boy va ulkan mamlakatni egalladi. Bobur tarixda yangi saltanatga asos 
soldi. Uning davlati g’arbda yanglish Buyuk mwg’ullar nomi bilan mashh’ur bwlib 
ketgan, aslida esa bu Hindistondagi Temuriylar ёki Boburiylar davlatidir. 
Bobur 1530 yilning 26 dekabrida Hindistondagi poytaxti Agra shah’rida 
vafot etdi. Ammo uning vasiyatiga kwra, keyincha uning xoki Kobul shah’ridagi 
wzi asos solib obod qilgan bog’ga kwmildi. Uning qabr toshi keyincha chevarasi 
Nuriddin Muh’ammad Jah’ongir (1605-1627 yy.) tomonidan wrnatilgan. 
Bobur istedodli qalam soh’ibi sifatida ikki devon-sherlar majmuasi, aruz 
ilmiga oid risola, islom qonunshunosligi masalalariga bag’ishlangan “Mubayyin” 
nomli masnaviysi, Ubaydulla Xoja Ah’rorning “Volidiya” risolasining turkiy 
tarjimasi, musiqa va h’arbiy ishga oid risolalari muallifi, maxsus yangi alifbo 
“Xatti Boburiy” ixtirochisi h’amda “Vaqoyi” asarining ijodkoridir.  
“Vaqoyi” memuar – xotira tipidagi asar bwlib, wzining baёn uslubi bilan 
“Temur tuzuklari”ni eslatadi. Kitobda Farg’ona, Toshkent, Samarqand, Hisori 
shodmon, Chag’oniёn, Kobul, Xuroson poytaxti Hirot h’amda Shimoliy 
Hindistonning XU asr ikkinchi yarmi va XU1 asr birinchi wttiz yilligidagi 
ijtimoiy-siёsiy ah’voli batafsil ёritilgan. Asar mazmunini shartli uch qismga bwlish 
mumkin: 
3.  Farg’ona va Movarounnah’r voqealari davri (1494-1504 yy.); 
4.  Kobul va Xuroson voqealari davri (1504-1525 yy.); 
5.  Hindiston voqealari davri (1525-1530 yy.). 
Siёsiy voqealar baёnidan tashqari, asar geografik h’amda etnografik 
malumotlarga boy. Undan Farg’onaning turk-mwg’ul qabilalari, kwchmanchi 
wzbeklar qwshini tuzilishi, Movarounnah’r, Xuroson va Hindiston xalqlarining 
urf-odatlari, h’ayvonoti, nabototi, parrandalari va boshqalar twg’risida tafsilotlar 
h’am wrin olgan. 
“Vaqoyi” asari asl matni uch marta, birinchi marta 1857 yili Qozonda 
N.İ.İlminskiy tomonidan Buxoro qwlёzmasi va ikki marta 1905 va 1970 yillari 
Angliyaning poytaxti London shah’rida A.Beverij xonim tomonidan Haydarobod 
qwlёzmasi asosida chop qilingan edi. 

 
105
1995-1996 yillari yapon olimi Eyji Manu “Vaqoyi” asari matnini twrtta 
turkiy va uchta forsiy qwlёzmalari asosida tuzib, unga mukammal kwrsatkichlarni 
aloh’ida jild sifatida ilova qildi. Bu tadqiqotchi keyincha yapon tilida tarjima va 
kwrsatkichlarni ikki jildda chop etdi. 
Kirill-rus alifbosida 1948-1949 yillari ikki jildda S.Mirzaev va P.Shamsiev 
tomonidan birinchi bor va 1960 yili bir jild sifatida chop qilingan edi. 
2002 yili S.Hasanov tomonidan P.Shamsiev, S.Mirzaev va Eyji Manu 
nashrlari asosida “Vaqoyi” asar matnini chop etdi. Ammo bular va boshqa nashrlar 
ushbu jah’onga mashh’ur asarning asl nusxasining ilmiy akademik nashri emas.   
Garchi “Vaqoyi” asl nusxa matni ilmiy asosda tiklanmagan bwlsa-da, uni 
tarjima qilish, wrganish h’ali asar twla tugamasdan oldin boshlangan edi. 
İlk marti “Vaqoyi” asarini fors tiliga tarjima qila boshlagan va bir qismini 
tarjima qilgan shaxs Boburning safdoshi va sadri Shayx Zayn Xavrfiy (vaf.1534 y.) 
edi. 
Asar butunlay tugamasdan turib, undan bir nusxani Bobur kwchirtirib 
Movarounnah’rga jwnatgan edi. 
“Vaqoyi” bilan tasodifan tanishgan Boburning chevarasi Sulton Salim, 
bwlg’usi Jah’ongir otalig’i, manaviy ustozi Qutbiddin Muh’ammad Beklarbegi 
wg’li Beh’ruzxon Navrangxondir. U Mirzo Poyanda Hasan G’aznaviydan asarni 
fors tiliga tarjima qildira boshlaydi. Ammo tarjimon vafot etgach, Muh’ammad 
Quli Hisoriyni bu ishga jalb etib, 1586 yili tarjima nih’oyasiga etadi. 
Uchinchi marta “Vaqoyi”ni fors tiliga tarjima qilish tashabbuskori 
Boburning nabirasi Jaloliddin Muh’ammad Akbar (1556-1605 yy.) edi. U asarni 
Bayramxon wg’li Abdurah’imxonga tarjima qildirib, uning kwplab nusxalarini 
nafis mwjaz rasmlar bilan bezattirgan. Forsiy tildagi ushbu uchchala tarjima asl 
matnni tiklashda katta ilmiy ah’amiyatga ega. 
“Vaqoyi” asari g’arb olimlari ichida mashh’ur va juda katta obrw-etiborga 
molik. Asar ingliz tiliga uch marta 1826, 1921 va 1990 yillari twla tarjima qilingan 
bwlsa, uning ixcham va qisqartirilgan nashrlari wn beshdan ziёddir. Aytish 
mumkinki, swnggi ikki yuz yil davomida ingliz sharqshunoslari “Vaqoyi” asarini 
juda jiddiy wrganmoqdalar va maxsus Boburshunoslik ilmiy ywnalishiga asos 
solganlar. 
Asarning forsiy toshbosma matni h’am mavjud. Kitob yana ikki marta 
frantsuz tiliga, nemis, turk, yapon, h’ind, urdu, turk, qozoq tillariga tarjima 
qilingan. 
Umuman, sharq tarixiga oid asarlar ichida “Vaqoyi” bksak mavqega ega. 
Shunday tarixiy obida twg’risida uch marta akademik S.Azimjonova tomonidan 
rus tilida kitoblar chop etilgan bwlsa-da, wzbek tilidagi tadqiqotlar asosan filologik 
ywealishda amalga oshirilgan. 
“Vaqoyi” birinchi galda tarixiy manba va u boshqa soh’a mutaxassislari 
uchun h’am bebah’o obida va ibratli namunadir.