O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi buxoro oziq-ovqat va yengil sanoat texnologiyasi instituti «Menejment» kafedrasi

Nazorat va mustaqil ishlash uchun savollar va topshiriqlar 
1. Milliy boylik haqida tushuncha/ 
2. Monetar oltin nima? 
3. Asosiy fondlarning mohiyati. 
4. Asosiy fondlarning eskirish deganda nimani tushunasiz? 
5. Asosiy fondlarning baholash usullari. 
6. Fond qaytimi nima va u qanday hisoblab topiladi? 
7. Fond bilan qurollanish koeffitsientini qanday aniqlaymiz? 
8. Amortizatsiya normasi deganda nimani tushunasizq? 
 

---

156 
Mavzu 16. INVESTITSIYALAR VA INVESTITSION FAOLIYAT 
STATISTIKASI
Reja:
16.1. Investitsiyalar va investitsion faoliyat haqida tushuncha. 
16.2. Investitsiyalar tarkibini statistik o`rganish. 
16.3. Kapital qo`yilmalar va ularning moliyaviy manbalari 
16.4. Investitsiyalar samaradorligini statistik baholash. 
Tayanch iboralar:
Investitsiyalar, investitsiya faoliyati, moliyaviy investitsiyalar va ularning 
formalari, nomoliyaviy aktivlarga jalb etilgan investitsiyalar, investitsiya hajmi, 
investitsiya nomasi, portfel investitsiya, annuitet. 
16.1. Investitsiyalar va investitsion faoliyat haqida tushuncha. 
Milliy iqtisodiyotni bozor iqtisodiyoti sharoitiga mos holda faoliyat olib 
borishi uchun muntazam ravishda ilmiy-texnika taraqqiyoti yutuqlarini ishlab 
chiqarishga joriy etish lozim. Burning uchun yangi texnologiyalarni joriy etish, 
yangi uskunalarni, xomashyo va materiallarni sotib olish, xodimlar malakasini 
oshirish lozim bo`ladi. Bunday holatni muntazam ravishda saqlab turish uchun 
xo`jalik yurituvchi sub`ektlar ma`lum miqdordagi kapitalga ega bo`lishlari kerak. 
Ammo amalda doim ham shunday bo`lavermaydi. SHuning uchun rahbarlar va 
menedjerlar oldida strategik rejalarni amalga oshirish uchun investitsion 
mablag’lar manbalarini qidirib topish masalasi ko`ndalang turadi. 
O`zbekiston Respublikasida investitsion faoliyatni boshqarish asosi bo`lib 
quyidagi qonunlar hisoblanadi: 
1. «Kapital qo`yilmalar sifatida amalga oshiriladigan investitsion faoliyat 
haqida»gi (2001 yil) qonuni; 
2. «O`zbekiston Respublikasidagi xorij investitsiyalari haqida»gi (2002 yil) 
qonuni. 
Bu hujjatlarda investitsion faoliyatning asosiy holatlari va kategoriyalari 
keltirilgan va biz bu kategoriyalarning asosiylari mohiyatini ko`rib chiqamiz. 
Bozor iqtisodiyoti sharoitida tovar va xizmatlar bozori bilan birga, kapital 
bozori ham mavjud bo`lib, u har xil moliyaviy bozorlar yig’indisidan tashkil 
topadi. Moliyaviy bozorlarning asosiy xususiyati shundan iboratki, unda kapital 
egalari (investorlar) pul mablag’larini taqdim etib, daromadni esa kelajakda talab 
qiladilar, shu bozorning boshqa qatnashchilari kapital sotib olib, uni harakatga 
keltiradilar, o`z loyihalarini amalga oshiradilar, foyda ko`rishni rejalashtiradilar 
va kelajakda ko`rgan foydalarining ma`lum qismini kapital egasiga foiz sifatida 
qaytarib beradilar. 
Investitsiyalar iqtisodiyotni rivojlantirishda etakchi o`rinni egallaydi, 
chunki investitsiya orqali kapital jamg’armalari jamg’arishiga va uning natijasida 
mamlakatning ishlab chiqarish imkoniyatlarini kengaytirish va iqtisodiy o`sishga 
erishiladi. 
Bizning fikrimizcha, investitsiya – uzoq muddatli resurs qo`yilmalari 
bo`lib, ular yangi ishlab chiqarishlarni tashkil etish va eskilarini modernizatsiya 

---

157 
qilish, texnika va texnologiyalarning yangi turlarini o`zlashtirish, ishlab 
chiqarilayotgan mahsulot (ish, xizmat) hajmini orttirish va sifatini yaxshilash va 
shu asosda ko`zlangan foyda (daromad)ni olishdir. Investitsiyalash asosida milliy 
iqtisodiyot miqyosida ayrim regionlar iqtisodiy potentsiali tenglashtiriladi, ishlab 
chiqarish kuchlarini joylashtirishdagi qing’irliklar bartaraf etiladi, shahar va 
qishloqlar ko`rkiga ko`rk qo`shiladi. 
Investitsiya lotincha «invest» so`zidan olingan bo`lib, uning aynan 
tarjimasi «solish» degan ma`noni anglatadi va u juda keng ma`nodagi tushuncha. 
Bir xil investorlar kapitalni korxona yoki kafeni qurishga yoki sotib olishga 
yo`naltiradilar, boshqalar ishlab chiqarish uskunalarini yoki potok liniyalarini 
sotib oladilar, uchinchilar mablag’larini aktsiyalar, obligatsiyalar yoki boshqa 
qimmatbaho qog’ozlarga qo`yadilar; to`rtinchilar o`z jamg’armalarini o`zlarining 
ilm va madaniy saviyalarini ko`tarish uchun sarflaydilar, beshinchilar pul 
mablag’larini bank depozitiga ma`lum foiz asosida qo`yadilar, oltinchilar ma`lum 
mahsulot ishlab chiqarish uchun patent yoki litsenziya sotib oladilar, ettinchilar 
kapitalni kollektsionlashtirish uchun qo`yadilar, kitoblar, markalar sotib oladilar 
va h.k. Bularning barchasi investitsiya bo`lib hisoblanadi, shuning uchun 
investitsiyaga yagona, har tomonlama ta`rif berib bo`lmaydi, chunki u juda keng 
va chuqur ma`nodagi ishlab chiqarish munosabatlarini o`zida aks ettiradi. 
Investitsiyalar birinchi navbatda yalpi ichki mahsulot bir qismining 
harakati bo`lib, ular milliy iqtisodiyotning takror ishlab chiqarish parametrlarini 
aniqlab beradi, iste`mol va iqtisodiy o`sish qat`iyligini, ijtimoiy rivojlanishning 
kelajagini real aks ettiradi. 
Investitsiyalarning iqtisodiy mazmuni va mohiyati bo`yicha qarash va 
nuqtai nazarlarni tahlili shuni ko`rsatdiki, turli iqtisodiy fanlar va amaliy 
faoliyatlarda ular turlicha talqin qilinadi. Umumiy iqtisodiy fanlarda 
investitsiyalar – kapitalni jamg’arish jarayoni deb qaraladi. Moliya nazariyasiga 
ko`ra, ular bo`lajak natijalarni qo`lga kiritish maqsadida, mazmuni bo`yicha, 
hozirgi kapital harakatlarni bildiradi. BMTning 1953 yilda qabul qilgan MHTda 
va shu asosda 1995 yilda qabul qilingan Evropa MHTda investitsiya tushunchasi 
kengaytirilgan holda o`rganilib, asosiy kapitalni yalpi jamlanishi, unumdorlikni 
oshirish yoki xizmat qilish muddatini ko`paytirish maqsadida asosiy kapital 
elementlarini qayta qurollantirish bilan bog’liq xarajatlardan chiqariladi. Bizning 
fikrimizcha, investitsiyalarning ta`rifida ularni mohiyatini bildiruvchi maqsad va 
funktsiyalari o`z aksini topishi zarur va u avvalo, sarmoya egasi uchun daromad 
manbai bo`lib hisoblanadi. U donor (sarmoya egasi)ning bo`sh pul mablag’larini 
muomalaga kiritish orqali unga qo`shimcha daromad keltiradi, ammo bunday 
faoliyat mavjud bo`lgan aniq va noaniq risklar bilan bog’liq ekanini esda tutish 
kerak. SHu bilan birga investitsiya aktseptor (sarmoya jalb qiluvchi) uchun ham 
foydali hisoblanadi. Odatda, investitsiya uchun sarmoya egasiga to`lanadigan haq 
(foiz, dividend va h.k. shaklida) kredit uchun to`lanadigan foizdan past bo`lishi 
uning aktseptor uchun qanchalik manfaatli ekanligidan dalolat beradi. 
Investitsiyalarning mohiyati rejali, bozor va o`tish davri iqtisodiyoti 
sharoitlarida bir-biridan investitsion faoliyat qatnashchilari, moliyalashtirish 

---

158 
manbalari, investitsiya riski, investitsion tsikl axborot bazasi, loyihani amalga 
oshirish sharoiti va h.k.lar bo`yicha farq qiladi. 
Investitsiyalarni kelib chiqish manbalariga qarab, ikki xilga: ichki va tashqi 
investitsiyalarga ajratish mumkin: 
