O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi m. Tojiev, I. Ne’matov, M. Ilxomov

 
Asosiy tayanch so‘z va iboralar 
1. 
Avariya; 
2. 
Falokat (katastrofa); 
3. 
Ximiya sanoatidagi avariyalar; 
4. 
Radioaktiv korxonalardagi avariyalar; 
5. 
Oziq-ovqat sanoatidagi avariyalar; 
6. 
Transportdagi avariyalar; 
7. 
KTZM ta’siridagi avariyalar; 
8. 
Dozimetrlar; 
9. 
VPXR jihozi; 
10. 
Shikastlangan ximiyaviy o‘choqda bajariladigan ishlar; 
11. 
Avariyani tiklash; 
12. 
Avariyaga sababchi omillar. 
 

---

Takrorlash uchun savollar 
 
1. 
Avariyalar va unga sababchi bo‘lgan avariyalar nimalardan iborat? 
2. 
KTZM ta’siridagi avariyalarda fuqarolar muhofazasining xatti-
harakatlarini tushuntiring. 
3. 
Falokatlar sodir bo‘ladigan tarmoqlar va ularning oqibatlari qanday 
bo‘ladi? 
4. 
Falokat oqibatlarini tugatishda fuqarolarning xatti-harakatlari qanday 
bo‘ladi? 
Adabiyotlar ro‘yxati: 4, 5, 10, 11, 16, 17. 
 

---

V BOB. EKOLOGIK TUSDAGI FAVQULODDA VAZIYATLAR 
VA ULARNING OQIBATLARI 
 
5.1. Atmosfera hayosining tarkibi va xossalari o‘zgarishi
bilan bog‘liq vaziyatlar 
Ekologik tusdagi favqulodda vaziyatlar (FV), kelib chiqish sabablariga 
ko‘ra tasnif qilinadi. FVlarning bunday tasnif qilinishi O‘zbekiston Respublikasi 
Vazirlar Mahkamasining 1998 yil 27 oktyabrdagi "Texnogen, tabiiy va ekologik 
tusdagi favqulodda vaziyatlarning tasnifi to‘g‘risida"gi 455 sonli qarorida 
tasdiqlangan va ularning turlari xususidagi ma’lumotlar I bobda berilgan. 
Atmosfera - Erning gazsimon qobig‘i bo‘lib, hayot uchun zarur bo‘lgan 
birlikdir. Atmosfera er po‘stiga fizikaviy, kimyoviy, biologik ta’sir etadi va er 
yuzasida issiqlik va namlikni tartibga solib turadi. Atmosfera erning himoya 
qobig‘idir, chunki u tirik organizmlarni turli ultrabinafsha nurlar va kosmosdan 
keladigan meteoridlarning zararli ta’sirlaridan (shu jumladan quyosh 
radiatsiyasidan ham) himoya qiladi. Agar atmosfera bo‘lmaganda edi, Er yuzasida 
ham Oydagi kabi hayot bo‘lmas edi. Chunki er yuzasi kunduzi 100 gradus qizib, 
kechasi esa - 100 gradus sovugan bo‘lardi. 
Atmosfera havosi har doim aralashib turishi uchun, uning kimyoviy tarkibi 
sayyoramizning hamma joyida asosan bir xildir. Atmosfera havosining tarkibi 
asosan: azot (78%); kislorod (21%) dan va qolgan 1% esa boshqa gazlardan; argon 
(0,93%); karbonat angidrid (0,03%) va kseon, vodorod, geliy, kripton, ksenon va 
boshqa gazlardan tashkil topgan. 
Aynan havo tarkibini biri ko‘payib, ikkinchisi kamayib ketishi tirik 
mavjudod hayotini muvozanatdan chiqarib yuboradi va halokatga olib kelishi 
mumkin. 
Atmosfera gazsimon moddalardan tashqari shakli, kattaligi, kimyoviy 
tarkibi va fizik xossalariga ko‘ra bir-biridan farq qiluvchi mayda zarrachalar-tutun, 
 

---

chang, to‘zon va bashqalar mavjud. Atmosfera havosining ifloslanishi oqibatida 
nafaqat inson hayotini, balki tevarak atrofdagi muhitni ham havf ostiga qo‘yadi. 
Ilgarilari atmosfera havosi sanoat ob’ektlari ustidagina ifloslangan bo‘lsa, hozirda 
esa sanoat, transport, energetika va boshqa ob’ektlardan chiqqan chiqindilar katta-
katta xududlarga tarqalib havoning keng miqyosida ifloslanishiga sabab 
bo‘lmoqda. 
Atmosfera havosi 2 xil yo‘nalishda ifloslanishi mumkin (1-chizma)