O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi k. Z. Xomitov, F. A. Hamidova birja ishi

FOND BIRJASINING TASHKILIY TUZILMASI
8.1. Fond birjasi tushunchasi
O‘zbekiston Respublikasining qonun hujjatlariga ko‘ra, fond 
birjasi – ochiq va oshkora birja savdolarini oldindan belgilangan 
vaqtda va belgilangan joyda o‘rnatilgan qoidalar asosida tash-
kil etish hamda o‘tkazish orqali faqat qimmatli qog‘ozlar savdosi 
uchun sharoitlar yaratuvchi yuridik shaxs.
Fond birjasi qimmatli qog‘ozlar bilan birja faoliyatini yuritish 
uchun litsenziyaga ega bo‘lishi kerak. Fond birjalarining muassis-
lari bo‘lib qimmatli qog‘ozlar bilan operatsiyalarni amalga oshirish 
uchun ruxsatnoma (litsenziya)ga ega bo‘lgan yuridik va jismoniy 
shaxslar qatnashishi mumkin. Davlat hokimiyati va boshqaruvi 
idoralari, ularning xodimlari va mutaxassislari birjalarning muas-
sislari sifatida ishtirok etishi mumkin emas.
Fond birjasida qimmatli qog‘ozlar bilan operatsiyalar quyidagi 
asosiy tamoyillarga muvofiq amalga oshiriladi:
– birja savdolarining ishtirokchilari, shuningdek, birja xiz-
matchilari tomonidan qonunchilik va birja qoidalariga qat’iy rioya 
qilinishi;
– birja savdolarining barcha ishtirokchilari uchun teng sharoitlar 
yaratilishi;
– birja savdolari o‘tkazilishini oldindan belgilangan joy va yil 
bilan reglamentlash yo‘li orqali ushbu savdolarning reglamentla-
nishini ta’minlash;
– tuziladigan bitimlarning ixtiyoriyligi;
– amalda yuzaga kelgan talab va taklif asosida narxni belgilash;
– birja savdolariga ruxsat etilgan qimmatli qog‘ozlar haqidagi 
ishonch li va to‘liq ma’lumotlarni zudlik bilan e’lon qilish hamda 
67
birja savdolari ishtirokchilarini birja bitimlarining narxlari to‘g‘risi-
da xabardor qilish;
– qonun yo‘li bilan talab etiladigan birja axborotini taqdim etish 
va e’lon qilish;
– tovlamachilik, narxlar bilan nayrangbozliklar qilinishi, qasd-
dan noto‘g‘ri axborot berilishining taqiqlanishi va ta’qib qilinishi 
va h.k.
Birjada quyidagilar taqiqlanadi:
– qalbaki, sun’iy qisqa muddatli bitimlarning tuzilishi;
– monopoliyaga qarshi siyosatni yuritishga vakil etilgan organ 
bilan oldindan kelishuvlarsiz bir-birining mulkini nazorat qiluvchi 
bir shaxs yoki shaxslar guruhi tomonidan biror-bir emitent aksi-
yalarining 35 va undan ortiq foizini ta’minlovchi yoki aksiyadorlar 
ovozlarining 50 foizidan ortig‘ini ta’minlovchi aksiyalarni xarid 
qilish hamda bitimlarni ro‘yxatga olish;
– bir shaxs tomonidan bevosita yoki baholar kotirovkasiga ta’sir 
ko‘rsatishni maqsad qilgan soxta shaxs orqali qimmatli qog‘ozlarni 
sotib olish (sotish) bo‘yicha ko‘lamli bitimlarning tuzilishi;
– qimmatli qog‘ozlar bozori konyunkturasining sun’iy ravishda 
o‘zgarishiga olib kelishi mumkin bo‘lgan yolg‘on xabarlarni tarqa-
tish va qimmatli qog‘ozlar bilan savdolar qilishning asosiy tamo-
yillariga hamda amaldagi qonun hujjatlariga zid bo‘lgan boshqa 
harakatlar.
Fond birjalari o‘zini o‘zi tartibga soluvchi tashkilotlar jumlasi-
ga kiradi. Bu shuni anglatadiki, birjalar qimmatli qog‘ozlar bilan 
birja savdolari qoidalarini, birjaning tarkibiy tuzilmalari, ularning 
a’zolarining ishini tartibga soluvchi hujjatlarni mustaqil ravishda 
ishlab chiqadi va tasdiqlaydi, biroq bularning barchasi qimmatli 
qog‘ozlar bozori to‘g‘risidagi amaldagi qonun hujjatlari doirasida 
amalga oshirilishi lozim. Xususan, birja operatsiyalarining qoida-
lari majburiy tartibda quyidagi ta’riflarni nazarda tutishi kerak:
– muayyan birjada qimmatli qog‘ozlar bilan savdo-sotiq qilish 
tamoyillari;
– birja savdolari ishtirokchilarining tarkibi va ularga nisbatan 
qo‘yiladigan talablar;

---

68
– birja yig‘ilishlarining joyi va yili haqida axborot;
– qimmatli qog‘ozlarning birja savdolariga ruxsat etilishi tartibi;
– birja bitimlari;
– mijozlarning brokerlarga topshiriqnomalari (buyruqlari)ning 
turlari;
– savdolarni tashkil etish;
– bitimlarni ro‘yxatga olish va rasmiylashtirish tartibi;
– bitimlarni tuzishda foydalaniladigan shartnomalar, arizalar, 
hisobotlar, xabarnoma shakllari va boshqa birja hujjatlarining na-
munalari.
Birja savdolarining ichki qoidalari, birjaning ustavi majburiy 
tartibda O‘zbekiston qimmatli qog‘ozlar bozorini tartibga soluvchi 
organ bilan kelishilishi zamr.
O‘z vazifalarini bajarish uchun fond birjalari:
– birja a’zoligiga kirish uchun zarur bo‘lgan investitsiya muas-
sasalariga nisbatan qo‘yiladigan majburiy talablarni belgilashi;
– savdolarda birja a’zolarining vakillariga qo‘yiladigan malaka 
talablarini belgilashi;
– ekspert, malaka, kotirovka, bahslarni hal etish uchun nizolar 
bo‘yicha komissiya, maslahat va ma’lumotnomalar byurosini tash-
kil etishi;
– kirish va joriy a’zolik badallari, bitimlarni ro‘yxatga ohsh, tex-
nik xizmatlar, birjaga doimiy va bir martalik kelib ketuvchilarning 
tashrifi uchun to‘lovlarni belgilashi va undirib olishi;
– ustavni, savdolar qoidalarini buzganlik uchun, ro‘yxatga olis h 
yig‘imlarini o‘z yilida to‘lamaganlik uchun jarimalarni undirib 
olish i;
– birja qo‘llanmalari, ma’lumotnomalari, to‘plamlarini nashr 
qilishi mumkin.
Qimmatli qog‘ozlar bozorida birja faoliyati fond birjasining 
maxsus faoliyat turi bo‘lganligi bois qonunchilik bilan uning daro-
mad manbalari qat’iy reglamentlangan. Chunonchi, birja faoliyati-
ni moliyalash o‘z aksiyalarini, paylarini, brokerlik joylarini sotish, 
muntazam a’zolik badallari, birja bitimlarini ro‘yxatga olishdan 
tushgan yig‘imlar, qimmatli qog‘ozlar bilan operatsiyalarda vosi-
69
tachilik qilganlik uchun vositachilik haqlari, shuningdek, axborot 
va ayrim boshqa xizmatlardan olingan daromadlar hisobidan amal-
ga oshirilishi mumkin.