O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi qarshi davlat universiteti biotexnologiya kafedrasi
-rasm. Mitoxondriyaning strukturaviy tuzilishi
Download 0.81 Mb. Pdf ko'rish
|
O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta lim vazirligi q
|
1-rasm. Mitoxondriyaning strukturaviy tuzilishi Ma‘lumki, mitoxondriya ikki membranali organoid hisoblanadi. Organellaning o‗rab turgan tashqi silliq membrana chiziqlar va burmalarga ega emas, ichki membranada esa, ko‗p sonli burmalar uchraydi, ularni kristalar deb ham yuritiladi. Jigar mitoxondriyalarida kristalar soni kam bo‗lib, tartibli joylashmagan, buyrak va yurak mitoxondriyalarda esa ular soni juda ko‗p bo‗lib, ular bir-biriga juda jips joylashgan bo‗ladi. Ayrim mitoxondriyalardagi kristalar oddiy barmoqsimon o‗simta shaklida, lekin ko‗pchilik organizmlarda ular murakkab to‗r shaklida bo‗ladi. Buning sababi shuki, oksidlanishli-fosforlanish va elektron tashish sistemasi (nafas zanjiri) funksiyalashuvida ishtirok etuvchi 8 fermentlarning ichki membarana yuza maydonida joylashuvi tufayli bo‗lsa kerak deb taxmin qilinadi. Keyingi olib borilgan ishlarda ta‘kidlanishicha, mitoxondriyalar kristalarining murakkab bo‗lishi, unda amalga oshadigan nafas olish jarayoni hamda oksidlanuvchi-fosforlanishning jadalligi bilan xarakterlanadi (Абдуллаев, 1989). Mitoxondriyaning ichki bo‗shlig‗i – matriks deb yuritilib, u yarim suyuq, taxminan 50% oqsildan iborat va ingichka strukturaga ega bo‗lgan modda bilan to‗lgan. Matriksning struktura tuzilishi ham nafas olish aktivligining o‗zgarishiga qarab ba‘zi o‗zgarishlarga uchraydi. Kristalar soni ko‗p bo‗lgan mitoxondriyalarda matriks kam rivojlangan bo‗ladi va aksincha, matriksda yuqori elektron zichlikni xarakterlovchi katta granulalar joylashgan bo‗ladi. Bu granulalarning ahamiyati to‗lig‗incha o‗rganilgan emas. Ba‘zi mitoxondriyalarda ribosomalar aniqlangan, lekin elektron mikrofotografiyalarda ular ko‗rinmaydi. Kengaytirilgan elektron mikroskopiya metodlarida aniqlanishicha, mitoxondriyalarning tashqi va ichki membranasi ultrastrukturasiga ko‗ra bir-biridan farq qiladi. Yuqoridagi fikrimizda ta‘kidlab o‗tganimizdek, mitoxondriya tashqi tomondan ikki qavat yupqa parda (qobiq), ya‘ni membrana bilan o‗ralgandir. Tashqi membrana mitoxondriyani sitoplazmadan ajratib tursa, ichki membrana esa xondrioplazmani ya‘ni matriksni o‗rab turadi. Ikkala membrana orasida bo‗shliq bo‗lib, u suyuqlik bilan to‗la, uning qalinligi taxminan 100 A ga teng. Ichki membranadan mitoxondriya markaziga tomon hayvonlarda plastinkasimon, o‗simliklarda qing‗ir-qiyshiq, egri-bugri naychalar shaklidagi kristalar joylashgan. Kristalar mitoxondriyaning ichki sathini kengaytiradi. Kristlarning ichidagi fazo ham perimitoxondrial faza matriksi bilan to‗la bo‗ladi. Ichki membrananing mitoxondriya matriksiga qaragan sathida shakli qo‗ziqoringa o‗xshash elementlar (zarrachalar) tig‗iz joylashgan. Bularga aksisoma (ATF-soma) deb atalib, diametri 70-90 A keladigan boshchaga, 40 A keladigan uzunlikdagi oyoqchaga ega. 9 Mitoxondriyalar ichki membranasida nafas olish zanjiri mavjud bo‗lib, unda murakkab va ketma-ket boradigan murakkab bioenergetik jarayonlarni amalga oshishini ta‘minlovchi fermentlar joylashgan. Nafas zanjirida ATF sintezi amalga oshiriladi. Bu jarayonda nafas zarjiri bo‗ylab Н 2 ning elektronlari (aniqrog‗i protonlari) donordan akseptorga (reaktiv kislorodga) tashiladi. Bu vaqtda substratlarning oksidlanishi hamda elektron tashilishi jarayonida hosil bo‗lgan kinetik energiya ATF ning kimyoviy bog‗larida kimyoviy energiya ko‗rinishida bog‗lanadi. Zanjir oxirida turgan reaktiv O 2 va Н 2 elektronlarini neytrallaydi hamda suv hosil bo‗ladi. Hozirgi kunga davr tashqi va ichki membrananing tuzilishi va ularning xususiyatlari to‗g‗risida to‗liq bir fikrga kelinganicha, yo‗q. Bu borada turli-tuman fikrlar va qarashlar mavjud. A.I.Gagelgans ma‘lumotlarida keltirilishicha, mitoxondriyaning tashqi membranasida o‗ziga xos fermentlar tizimi mavjudki, ular ham mitoxondriya membranasidan moddalarning transport qilinishida muhim ahamiyatga ega (Гагельганс, 2001). Jumladan, tashqi membrana ichki membranaga qaraganda biroz yirikroq ion va molekulalarni ham o‗tkazuvchan bo‗lsa, undan farq qilgan holda ichki membrana bunday yirik molekulalar va ionlarga nisbatan o‗tkazuvchan emas. Ichki membrana 1200 pS gacha kattalikdagi ionlarni o‗tgazish xususiyatiga ega bo‗lib, undan yiriklari to‗g‗ridan-to‗g‗ri o‗ta olmaydi, ular maxsus transport tizimiga ega. Xulosa o‗rnida ta‘kidlash mumkinki, mitoxondriyalar hujayralar hayot faoliyatidagi eng muhim organoid bo‗lib, ancha murakkab tuzilgan. Ular o‗zining DNK strukturasiga ega. Shu boisdan ham ularga yarim avtonom organoidlar deb qaraladi. Download 0.81 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|