O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi qoraqalpoq Davlat Universiteti

Temperatura	0	20	40	60	80	100
374
Suv bug’ining bosimi	4,6 Mm	17,4 Mm	55,0 mm	149,2 mm	355,5 Mm	760 mm	218,5 Аtm

2. Muz qancha oz darajada bo’lsada, doimo bug’lanib turadi, qaysi temperaturada malum bug’ bosimiga ega bo’ladi.

Temperatura^0С	-50	-30	-20	-10	-9	-6	-4	-2	0
muz bug’ining bosimi , mm	0,03	0,3	0,8	1,9	2,3	2,8	3,3	3,9	4,6

4. 
   muzning suyuqlanish temperaturasi bosim ortgan sayin (200 аtm gacha) pasayadi. Bosim 132 atmosferaga ortganda muzning suyuqlanish temperaturasikattalik bilan 1⁰С ga pasayadi
   

Masalan:
615 atmosfera bosimda muz 2000 atmasferadan oshganda suvning muzlash temperaturasi oshib boradi. Masalan; 20760 atmosferada +76⁰С da suyuqlanadigan muz barchasi aniq, lekin bu muz o’z strukturasi bilan odatdagi muzdan (yani 1muzdan) farq qiladi.
Bu natijalardan foydalanib grafik tuzish mumkin. Absissa o’qida temperatura, ordinata o’qida bo’lsa suv bug’ bosimi qo’yiladi va yuqorida ko’rsatib o’tilgan diagrammadan foydalansak bo’ladi. Bu diagrammadagi OA chizig’i suv bug’ bosimining temperatura o’zgarishi bilan o’zgarib borish chizig’i. OA chizig’iga to’g’ri keladigan temperatura va bosim yoki faza: suv va bug’ teng muvozanatda turadi.
bo’ladi.
Bu chizig’dan yuqorida yotadigan bosim va temperaturalarda suv suyuq holda bo’ladi. OA chizig’idan past nuqtalarga to’gri keladigan bosim va temperaturalarda suv faqat bug’ holida bo’ladi. Bundan ko’rinib turipdiki, OA chizig’idan past nuqtalarga to’gri keladigan bosim va temperaturalarda suv faqat bug’ holiga aylanib ketadi.
Agar bosim OA chizig’idan balandroqta ko’rsatilsa bug’ning hammasi bug’ga aylanadi. OB chizig’i muz bug’ bosimining temperatura o’zgarishin ko’rsatadi. OB ni chizish uchun turli temperaturada muz bug’ining bosimi ko’rsatadigan yuqoridagi jadvaldan foydanilgan.
OB chiziqining ustidagi nuqdalarga to’g’ri keladigan bosim va temperaturalarda muz, bu chiziqning quydagi nuqtalarga to’g’ri keladigan bosim va temperaturalarda bo’lsa bug’ bo’ladi. OB chizig’iga to’g’ri keladigan bosim va temperaturalarning suv bilan bug’ muvozanatda bo’ladi. Bu holatda fazalar soni 2ga, erkinlik darajasi bo’lsa 1ga teng, sababi
F = 1-2+2+2=1
О nuqtada ОВ chizig’ida ОА chizig’i bir-biri bilan kesishadi. Bu yerda 3 faza o’zaro muvozanatda turadi. Shuning uchun o nuqtada nolga teng, boshqa vaqtlarda sistemaning bu nuqtasi invariant hisoblanadi. Sababi: F = 1-3+2=0
Bu holatda sistema (bug’-suv-muz) bir hil bosim (466 mmda) va bir hit temperaturada (0,0075⁰da) bir-biri bilan muvozanatda bo’ladi. Agar temperatura oshirilsa muz suyuqlanib ketadi; temperatura pasaytirilsa suv muzlab qoladi. Agar bosim oshirilsa bug’ kondesatlanadi. Shunday qilib faqat o’zgarmas bosim va temperaturalarda suv-muz-bug’ paydo bo’la oladi.
OC chizig’i muzning erish temperaturasining bosim o’zgarishi bilan ko’rsatilgan. Bu chizig’ida bosim shu chizig’idagi bosimga qaraganda ortiq bo’lgani uchun unga to’g’ri keladigan sharoitda bug’ning bo’lshi mumkin emas. Bosim ortishi bilan muzning suyuqlanish temperaturasi pasayadi. Bu Le-shatele prinsipiga to’g’ri keladi, sababi suvning hajmi muznikiga qaraganda kichik bo’ladi. Shuning uchun bosim oshirilganda muz suyuqlana boshlaydi. OC chiziqiga mos keladigan sharoitda 2faza: muz va suv bor, erkinlik darajasi 1ga teng.
Punkit bilan chizig’idan OD chizig’I OA chizig’ining davomi bor bo’lib, juda suyiltirilgan suvning bug’ bosimi ko’rsatiladi. OB chizig’ining pastgi chegarasi, nazariy tarafdan qaraganda, nolgacha davom etishi kerak, OA chizig’i bo’lsa 374⁰ gacha davom etadi. Bu temperaturada suv bug’ining 218,5 atmosferaga yetadi. ОС chizig’ining oxirgi nuqtasini topishda Tamman va Brijmen tarafidan olib borilgan tekshirishlar yana 5 xil muz bor ekanini ko’rsatdi.
Ular II, III, IV,V, VI muzlar deb ataldiva bu muzlarning solishtirma massasi 1 dan kata bo’ladi.
Biz bu suv misolida bir kompanentli sistemada fazalar bir-biriga aylanishi mumkin ekanligini ko’rdik. Masalan: suv bug’lanadi. Muz suyuqlanadi. Fazalarning bir-biriga bunday o’tishi bosim va temperatura orasidagi bog’lanish Klаpеyrоn-Klаuzius tеnglаmаsi bilan isbotlanadi.
Klаpеyrоn-Klаuzius tеnglаmаsi
Bir kоmpоnеntli ikki fаzаli sistеmаlаr kаttа аmаliy аhаmiyatgа egа. Bundаy sistеmаlаr suyuqlаntirilsа Q s, bug’lаtilsа S b, sublimаtlаntirilsа Q b hоsil bo’lаdi, ya’ni fаzаviy o’tish yuzаgа kеlаdi.