Oʻzbekistоn respublikasi оliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi r. I. Ismailov, R. M. Davlatov, M. B. Mamatqulova

33-rasm. Osmos hodisasi: 
1-erituvchi;2-eritma; 3-membrana;4-erituvchi 
molekulalarining oqimi; 
- osmotik bosim.
Yarim oʻtkazgich pardaning bir tomonida eritma, ikkinchi tomonida toza 
erituvchi boʻladi, lekin kolloid eritmaning osmotik bosimini oʻlchashni boshlagan 
vaqtda yarim oʻtkazgich parda (membrana) ning bir tomonida bir yoki bir necha 
elektrolit eritmasi boʻladi. Tajriba natijasida elektrolit membrananing ikkala 
tomoniga tarqala oladi. Shuning uchun kolloid eritmaning osmotik bosimi faqat 
kolloid zarrachalar konsentratsiyasigagina emas, balki elektrolitning yarim 
oʻtkazgich pardaning ikki tomoniga qanday taqsimlanganligiga ham bogʻliq. Agar 
elektrolit ikkala tomonga birdek taqsimlansa, kolloid eritmaning osmotik bosimi 
nafaqat kolloid zarrachalar konsentratsiyasiga bogʻliq boʻladi, bu holda, balki 
elektrolitning ikki tomonda notekis tarqalishiga ham bogʻliq boʻladi. 
Donnanning fikricha, elektrolit membrananing ikkala tomoniga bir xilda 
tarqalmaydi; bir tomonda koʻp, ikkinchi tomonda kam boʻlishi mumkin. Masalan, 
kolloid eritma membrananing bir tomoniga joylashgan boʻlsa, membrana shunday 
xususiyatga egaki, oʻzi orqali kolloid eritmani oʻtkazmaydi, lekin elektrolitni 
bemalol oʻtkazaveradi. Masalan, soddalashtirish maqsadida kolloid eritmani 
kolloid elektrolit RNa eritmasi deb qaraylik; bu elektrolit kolloid anioniga va 
metall kationiga dissotsialanadigan boʻlsin: 
Membrananing tashqarisiga haqiqiy elektrolit, masalan, 
eritmasini solaylik. 
Jarayon boshlanishidan avval sistemaning tarkibini quyidagicha deb tasavvur 
qilaylik: 
I (ichki tomon) 
m
em
b
ra
n
a 
II (tashqi tomon) 
bu yerda, 
– R- ionlarining dastlabki konsentratsiyasi, 
– 
- ionlarining 
dastlabki konsentratsiyasi. 
va 
ionlar membrananing II tomonidan I 
tomoniga va I tomonidan II tomoniga oʻta boshlaydi; lekin 
- anionlari har doim 
I tomonda qolaveradi. 
va 
ionlarining harakat tezligi asta-sekin muvozanat 
holatiga keladi; bunda membrananing u tomonidan bu tomoniga, bu tomonidan u 

---

63 
tomoniga oʻtadigan ionlar soni vaqt birligi ichida bir-biriga teng boʻlib qoladi. 
Ikkinchi tomondan birinchi tomonga oʻtgan 
va 
ionlarning miqdorini 
deb 
olaylik, u vaqtda muvozanat holatdagi sistema quyidagicha tasvirlanadi: 
I (ichki tomon) 
m
em
b
ra
n
a 
II (tashqi tomon) 
Bu kabi muvozanat holatida chin elektrolit uchun: 
ifodani yozish mumkinligi aniqlandi va quyidagi xulosalarga kelindi: 

NaCl elektrolit membrananing ikkala tomoniga bir xilda tarqalmaydi;

kolloid eritma joylashgan tomonda elektrolit konsentratsiyasi kamroq 
boʻladi; 

NaCl elektrolit membrananing ikkala tomoniga baravar taqsimlanmagani 
uchun eritma qoʻshimcha osmotik bosim (Donnanning osmotik bosimi) va 
elektr potensiallar ayirmasi (membrana potensiali) vujudga keladi. 
Agar yuqoridagi tenglamadan 
ni topsak, quyidagi ifoda chiqadi: 
2
1
2
2
2
1
2
2
2
2
C
C
C
C
x
yok i
C
C
C
x




bu tenglama Donnan tenglamasi nomi bilan yuritiladi. Demak, NaCl elektroliti 
membrananing ikkala tomonida toʻliq tarqalmaganligi uchun eritmada qoʻshimcha 
bosim paydo boʻladi. Ushbu bosim Donnanning osmotik bosimi deyiladi. Bunda: 

Agar elektrolit konsentratsiyasi 
kolloid eritma konsentratsiyasi 
ga 
qaraganda kichik boʻlsa, ya‘ni
boʻlsa, u holda 
2
1
2
2C
C
C

nisbat nolga 
yaqin boʻlganidan, elektrolit II tomondan I tomonga deyarli oʻtmaydi.

Agar 
boʻlsa, ya‘ni kolloid eritmaning konsentratsiyasiga qaraganda 
elektrolit konsentratsiyasi ortiq boʻlsa, 
2
1
2
2C
C
C

nisbat 
ga yaqin boʻladi. U 
holda elektrolit ikkala tomonga qariyb baravar tarqaladi. 

---

64 

Agar 
boʻlsa, 
u 
holda 
2
3
1
C
x

ga 
tengdir, 
ya‘ni: 
3
2
2
2
2
2
2
2
2
1
2
2
C
C
C
C
C
C
C
x





. Demak, 
boʻlganida membrananing II 
tomonidan I tomoniga dastlab olingan elektrolit ionlarining uchdan bir qismi 
oʻtadi.
Donnanning membrana muvozanati liofob kolloid va yuqori molekulyar 
eritmalarning osmotik bosimini aniqlashda keng qoʻllaniladi.