O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi s. A. Rasulov, V. A. Grachev
Bolg‘alanuvchan (КЧ) cho‘yan olish
Download 5.01 Kb. Pdf ko'rish
|
QUYMAKORLIK METALLURGIYASI (OXIRGISI)
|
5.3. Bolg‘alanuvchan (КЧ) cho‘yan olish
Bolg‗alanuvchan cho‗yan tayyorlash texnologiyasi ikkita bosqichga bo‗linadi: oq cho‗yandan quymalar olish va grafitlaydigan yumshatish. Bolg‗alanuvchan cho‗yan olish uchun shixta tarkibi shunday tarzda hisoblanadiki, suyuq cho‗yanda 2,3—3,0% C va 0,9—1,6 Si bo‗lsin. C va Si ning aniq miqdori talab etiladigan xossalar, ya‘ni bolg‗alanuvchan cho‗yan markasi va sovitish sharoitlarini hisobga olgan holda quymalar devorlarining qalinligiga qarab aniqlanadi. Bolg‗alanuvchan cho‗yan suyuqlantirishning birinchi bosqichi dupleks- jarayon vagranka— elektr yoy pechi vositasida olib boriladi. Bunda vagrankada tarkibida quyidagi elementlar bo‗lgan cho‗yan suyuqlantirib olinadi (%): 2,6—2,85 C; 0,8—1,0 Si; 0,2—0,25 Mn; 0,12—0,17 P va 0,12 gacha S. So‗ngra bu cho‗yan kislotali elektr yoy pechiga quyiladi va 1450—1500 °C gacha o‗ta qizdiriladi. Shu yerning o‗zida cho‗yan tarkibini to‗g‗rilash mumkin, masalan, po‗lat bo‗laklar qo‗shib uglerod miqdorini kamaytirish yoki ferroqotishmalar qo‗shib Si va Mn miqdorlarini oshirish mumkin. Bolg‗alanuvchan cho‗yan olish uchun dupleks-jarayonning ancha. takomillashtirilgan varianti — yoy pechini induksion pech bilan birlashtirishdir. Bu holda kutish pechidagi cho‗yanning kimyoviy tarkibi kam o‗zgaradi va xossalari ancha barqarorligicha qoladi. Yoy pechi— induksion pechdan iborat dupleks- jarayon VAZda qo‗llaniladi. Shixtada asosiy tashkil etuvchilar sifatida qaytarilgan metall va po‗lat chiqindilaridan foydalaniladi. Kutish pechiga quyidagi kimyoviy tarkibga ega bo‗lgan 1550—1570 °C temperaturali metall quyiladi (%): 2,8-2,9 C; 1,1-1,2 Si; 0,3-0,35 Mn; <0,06 S va P; <0,05 Sr; <0,15 Ni va Cu. Induksion pechga 302 qayta quyilgandan keyin suyuqlanma yuzasidan shlak chiqarib yuboriladi va og‗irligi 8—12 kg bo‗lgan elektrod bo‗lagi kiritiladi (kulrang va juda mustahkam cho‗yan olish uchun ham shunday qilinadi), u yuqori temperaturada metall bilan kontaktlashib, Si va Mn larning qattiq uglerod bilan geterogen qaytarilishi hisobiga ularning kuyindisini kamaytiradi va elektrod siniqlaridan uglerodning erishi hisobiga uning kuyindisini kompensatsiyalaydi. Cho‗yan kutish pechidan chiqarilayotganda 1520±10 °C temperaturaga ega bo‗lishi kerak. Kovshga qo‗shimchali paketlar kiritiladi. Garchi bu jarayon ko‗proq mikrolegirlash jarayoniga taalluqli bo‗lsada, bu qo‗shimchalar modifikatorlar deb ataladi. VAZda chiqari- layotgan suyuq cho‗yanga ВИО markali vismutdan 0,01% va ФР-В markali ferrobordan 0,0058% beriladi, bu esa yumshatish siklining davomiyligini qisqartirishga yordam beradi. Siniq joyi oq, qalin devorli quymalar olishga va yumshatish vaqtini sezilarli qisqartirishga imkon beruvchi eng yaxshi qo'shimchalar quyidagi qo'shilmalar hisoblanadi: 0,02—0,0004% Bi; 0,01—0,02% Al va 0,002—0,004% B, shuningdek, Те — Си, Те —S, Те — Я,, Те — Pb, Те — Bi, Те - В — Al, Те — Bi — Си — A1 ligaturalar, elementlaming dozirovkalanishi Те va Bi uchun 0,0001—0,005% hamda Al uchun 0,01—0,03%. Bolg‗alanuvchan cho‗yan suyuqlantirishning ikkinchi bosqichi — grafitlovchi yumshatish — maxsus pechlarda amalga oshiriladi va 30—40 soat davom etadi. Ferritli bolg‗alanuvchan cho‗yan olish uchun quymalarni o‗ziga xos yumshatish rejimi quyidagi operatsiyalarni o‗z ichiga oladi: 930—1050 °C gacha qizdirish, grafitlashning birinchi bosqichi to‗la tugallanmaguncha shu temperaturada saqlab turish, 760 °C gacha oraliq sovitish (ya‘ni kritik temperaturalar intervalidan biroz yuqori), ko‗pi bilan 5 °C/soat tezlik bilan 700 °C gacha nazorat qilinuvchi sovitish (ya‘ni butun kritik temperaturalar orqali yoki perlitni parchalanishi uchun shu temperaturaning o‗zida tegishlicha saqlab turish), 550—600 °C gacha sovitish (sekin, so‗ngra esa «oq siniq» hosil bo‗lishining oldini olish uchun tez). |
