O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi s. A. Rasulov, V. A. Grachev

2.1-rasm. Kislorod molekulasida molekular orbitalarning 
hosil bo‗lish sxemasi. 

---

58 
Kovalent bog‗lanish hosil bo‗lganda ikkita atom bilan umum- lashtiriladigan 
elektronlar bog‗lovchi orbital deb ataladigan orbitallarni egallaydi. Gaz fazada 
molekular orbitallarning hosil bo‗lishini ko‗rib chiqamiz. Gaz fazaning 
shakllanishida С, О, H va N qatnashadi. Azot oksidlanish-qaytarilish jarayonlariga 
aktiv ta‘sir ko‗rsatmaydi. Uglerod va vodorod qaytargichlar, ularning birikmalari 
CO, va H
2
O esa oksidlagichlar hisoblanadi. 
С—О—H sistemaning gaz molekulalaridagi bog‗lanishlar shubhasiz 
kovalentlidir, chunki elektrmanfiyliklar ayirmasi quyidagiga teng: 
= 0,4;
= 1,0;
= 1,4; 
Kislorod molekulasining elektron tuzilishi 2.1- rasmda keltirilgan. Kislorod 
uchun juftlanmagan ikkita elektronning bo‗lishi unga xosdir, lekin ma‗lumki, 
tarkibida juftlanmagan elektronlari bor zarrachalar (atomlar, ionlar, molekulalar) 
yuqori darajada reaksion qobiliyatga ega bo‗ladi. H
2
va CO molekulalarida esa 
juftlanmagan elektronlar bo‗lmaydi. 
CO
2
molekulada elektronlar π
y
, π
z
va bog‗lanmagan ikkita σ
s 
orbitallarda, 
shuningclek, π
y
, π
z
va bog‗laydigan ikkita σ
x
orbitallarda juft-juft bo‗lib, ketma-ket 
joylashadi. Bu molekulada juftlanmagan molekulalar bo‗lmaydi. H
2
O uchun ham 
elektronlarning joylashishi shunga o‗xshash bo‗ladi. Molekular orbitallarda 
juftlanmagan elektronlarning bo‗lmasligi oksidlagichlarga o‗xshagan gazlar 
kislorodga qaraganda kamroq reaksion qobiliyatga ega ekanligi haqida xulosa 
chiqarishga imkon beradi. 
Agregat holatlar. Qorishmalar 
Barcha qattiq jismlar ikkita katta klassga bo‗linadi: kristall va amorf. Qattiq 
kristall holat zarrachalarni to‗g‗ri va takror joylashishi bilan xarakterlanadi. Qattiq 
kristall jismlarning to‗rtta tipi mavjud: molekular kristall (masalan, ikki o‗lchovli 
argon), ion kristall (KCl), kovalent kristall (uglerod) va metall. Molekular kristallda 
zarrachalar orasidagi bog‗lanish Van-der-vaals o‗zaro ta‘sir kuchi hisobiga, ion 

---

59 
kristallda Kulon o‗zaro ta‘sir kuchi hisobiga amalga oshadi. Kovalent kristallda 
kovalent bog‗lanish, metallda esa elektronlarni umumlashtirish hisobiga amalga 
oshadigan metall bog‗lanish mavjud. 
Kristallarning har qaysi tipi o‗ziga xos ma‘lum xossalarga ega. Molekular 
kristall uchun past suyuqlanish temperaturasi, sublimatsiyaga moyillik, mo‗rtlik, 
elektr o‗tkazmaslik xosdir. Ion kristall yuqori temperaturada suyuqlanadi, mo‗rt, 
faqat suyuqlantirilgan holatda elektr o‗tkazuvchan bo‗ladi. Kovalent kristallar 
taxminan xuddi shunday xossalarga ega. Metall kristallar uchun yuqori darajada 
elektr o‗tkazuvchanlik, egiluvchanlik xos. Atomlarning bir-biriga nisbatan 
joylashishiga qarab, kristall panjaralarning turlari farqlanadi (2.4-jadval). 
2.4-jadval