O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent to‟qimachilik va yengil sanoat instituti

 
7.3 Paxta tozalash, to„qimachilik va engil sanoat korxonalarida mehnatga 
haq to„lashni tashkil qilish 
 
Iqtisodiy jihatdan olganda mehnatga haq to„lash ishchi kuchining doimiy, 
butun mehnat faoliyati davomida takror ishlab chiqarilitshi uchun zarur bo‗lgan 
sarf-xarajatlarni ifodalaydi. 
Mehnatga haq to‗lash ijtimoiy-iqtisodiy tushuncha sifatida uning xodim va 
ish beruvchi uchun ahamiyatini hisobga olgan holda olib qaralishini talab qiladi.
Xodim uchun mehnat haqi uning shaxsiy daromadidagi bosh va asosiy manba, 
uning va oilasining farovonligini ta‘minlash va yuksaltirish vositasi bo‗lib 
hisoblanadi. 
Ish beruvchi nuqtai nazaridan xodimlarning ish haqi – bu ishchining jalb 
qilingan yollanma ishchi kuchidan foydalanishga sarflaydigan mablag‗i bo‗lib, bu 

---

159 
ishlab chiqariladigan tovar va xizmat tannarxidagi xarajatning asosiy bandini 
tashkil etadi (7.9-rasm). 
7.9-rasm. Mehnatga haq to„lashning iqtisodiy mazmuni 
Mehnat haqini muqobil muvofiqlashtirish xodimdan chiquvchi mehnat 
taklifi va ish beruvchining mehnatga bo‗lgan talabi o‗rtasida har ikki tomonga 
maqbul asosdagi muvofiqlikka erishishga yordam beruvchi shart-sharoitini yaratish 
maqsadiga egadir. 
Bunday vazifani bajarish tajribasi mehnat bozorida narxning shakllanish 
mexanizmini va shunga bog‗liq ravishda bozor munosabatlarini o‗rganishga 
tayanilgandagina muvaffaqiyatli bo‗lishi mumkin. Bu esa bozordagi maxsus tovar-
ishchi kuchi narxiga bog‗liq ikki tushuncha ish kuchi narxi va mehnat narxini 
farqlashni shart qilib qo‗yadi.
Ish kuchi narxi uning qiymatining mehnat bozorida talab va taklif o‗rtasida 
hosil bo‗lgan munosabatni hisobga olgan holda ishchi kuchini qayta tiklashga 
kerakli hujjatlarning puldagi ifodasidir. 

---

160 
Mehnat narxi iqtisodiy tushuncha sifatida mehnatning har xil miqdorini pulga 
ifodalash, xodim tomonidan amalga oshirilayotgan kundalik mehnat miqdorini 
uning to‗lovini bilan solishtirish imkonini beradi.
Paxta tozalash korxonalarida ish xaqining umumiy darajasi quyidagi asosiy 
omillarga bog‗liqdir; 

korxonada ishlab chiqariladigan paxtachilik mahsulotlari sifati va 
xodim bajaradigan ish sifatiga; 

paxta tozalash korxonasining xo‗jalik yuritish faoliyatining natijaviy 
ko‗rsatgichlariga;

hududdagi ishsizlik darajasiga; 

korxonaning xodimlar bilan ishlash siyosatiga; 

kasaba uyushmalari, raqobatchilar va hukumat ta‘siriga; 

korxonaning jamiyat bilan munosabatlar sohasida olib borayotgan 
siyosatiga va boshqalar.
O‗zbekiston Respublikasida faoliyat olib borayotgan korxonalarning 
aksariyatida mehnatga haq to‗lash quyidagi tamoyillarga asoslanadi: 

ish sifati va miqdoriga qarab haq to‗lash; 

ishchining malakasiga, ish sharoitiga, korxonaning qaysi tarmoqqa taalluqli 
ekanligiga bog‗liq holda ish haqini tabaqalashtirish; 

real ish haqining muntazam oshib borish, ya‘ni naminal ish haqi miqdori 
o‗sish sur‘atining inflyasiyadan oldinda borishi; 

mehnat unumdorligi o‗sish su‘ratining o‗rtacha ish haqining o‗sish 
su‘ratidan oldinda borishi. 
Ish haqi ish natijasiga qarab beriladi va uch qismdan iborat bo‗ladi; a) asosiy 
ish haqi; b) mukofatlar; v) ish vaqtidan so‗ng (ishdan keyin, dam olish va bayram 
kunlari) bajariladigan ish uchun beriladigan ustama pul to‗lovlari.
Mehnat yaratgan tovar yaxshi sotilsa, uning o‗ziga bo‗lgan talab ham oshadi. 
Ammo, mehnatga talab bundan tashqari ish haqqiga ham bog‗liq bo‗ladi. Ish haqi 
esa o‗z navbatida mehnatning me‘yoriy unumdorligi bilan belgilanadi. Me‘yoriy 

---

161 
unumdorlik qo‗shimcha jalb etilgan mehnat keltirgan unumdorlikdir. Uni quyidagi 
formula orqali hisoblash mumkin:
Um =
N
Q


(7.6) 
bu erda, Um -me‘yoriy unumdorlik, 

Q- mahsulot ishlab chiqarishning o‗sishi; 

N - mehnat miqdorining o‗sishi. 
Masalan, paxta tozalash korxonasi qo‗shimcha 20 kishini ishga oldi, ular 
qo‗shimcha 2 mln so‗mlik mahsulot yaratgan deb, faraz qilaylik, bu holda 
me‘yoriy unumdorlik quydagicha bo‗ladi: 
Um = 2000000 = 100000 so‗m. (7.7)
20
Demak, har bir qo‗shimcha ishga olingan ishchi 100 ming so‗mlik 
qo‗shimcha mahsulot bergan bo‗ladi. Ammo, paxta tozalash korxonasini 
qo‗shimcha mehnatning o‗zi emas, balki u keltirgan qo‗shimcha daromad 
qiziqtiradi. SHu boisdan, qo‗shimcha mehnat yaxshi daromad keltirmasa, 
ishlovchilar soni ko‗paytirilmaydi. 
Qo‗shimcha (me‘yoriy) daromad quyidagicha hisoblanadi:
Dm = 
N
F


(7.8) 
bunda, Dm- qo‗shimcha daromat; 

F-qo‗shimcha foyda, 

N-qo‗shimcha mehnat.
Oldingi misolga qaytsak, qo‗shimcha ishga olingan 20 kishi yaratgan 
mahsulot 2 mln so‗m bo‗lsa, unga ketgan xarajat 1 mln. 400ming so‗m, shundan 1 
mln. so‗m qo‗shimcha ish haqi sarfi deb olamiz. Bunda foyda 600 ming so‗m.

---

162 
Demak, korxona ish haqiga 1ming so‗m sarflab 600 ming so‗m foyda ko‗rgan.
Bunda:
Dm = 
N
F


= 
6
,
0
1000
600

ming so‗m (7.9) 
Demak, qo‗shimcha ish kuchini yollab ishlatish bir so‗m ish haqi sarfiga 0,6 
so‗m foyda keltirdi, vaholanki oldin yollangan ishchilar mehnat 1 so‗m sarfiga 0,5 
so‗m foyda bergani uchun qo‗shimcha mehnatni jalb etish uchun qulay bo‗lgan, 
chunki 0,6 > 0,5. Agar qo‗shimcha mehnat 0,4 so‗m bersa, qo‗shimcha ishchi 
kuchini jalb etish qulay emas, chunki 0,4 > 0,5 bo‗ladi. 
Foydani maksimallashtirish qoidasi ishlovchilar sonini keragidan ortib ortib 
ketishiga yo‗l qo‗ymaslikni talab qiladi.
Bevosita paxta tozalash korxonasining o‗zida mehnatga haq to‗lashning 
tashkil etilishi quyidagi asosiy elementlardan iborat: 

ish haqi fondining shakllanishi; 

mehnatni me‘yorlashtirish; 

tarif tizimini belgilash; 

ish haqi tizimi va shaklini belgilash.