O„zbekiston respublikasi

Aristotelning iqtisodiy qarashlari 
Antik dunyodagi iqtisodiy fikr-
larning yirik namoyondalaridan biri 
Aristotel (m.av. 384–322) hisoblanadi. 
O‗z mamlakatida shakllangan natural-
xo‗jalik munosabatlarini himoya qilgan 
bu qadimgi yunon mutafakkiri boshqa 
zamondoshlariga 
qaraganda 
iqtisodiy 
muammolarga chuqurroq kirib borishga 
muvaffaq 
bo‗lgan. 
Uning 
iqtisodiy 
masalalar bo‗yicha fikr yuritgan asosiy asarlari «Nikomaxova etikasi» 
va «Siyosat» hisoblanadi. Bu yerda Aristotel xuddi Platonga o‗xshab 
ideal davlat loyihasini ilgari suradi. Aristotel loyihasining o‗ziga xosligi 
shundan iboratki, unda xo‗jalik va kishilar faoliyatining barcha turlari 
(mayli u: erkin fuqarolar bajaradigan boshqaruv-nazorat funksiyasi 
bo‗lsin yoki yer egalari, chorvador, hunarmandlar, savdogarlar bo‗lsin) 
har bir toifa yashash vositalaridan foydalanishi va boylik topishi nuqtayi 
nazardan tahlil qilinadi. Shu yerda Aristotel boylik topish va ehtiyojlarni 
qondirish usullari to‗g‗risida fikr yuritib, ekonomika va xrematistika 
tushunchalari farqini ajratib ko‗rsatib beradi. 
Aristotel nafaqat o‗zining falsafiy tafakkuri, balki sotsialistik 
iqtisodiy g‗oyalarni rivojlantirishga qo‗shgan hissasi bilan ham ajralib 
turadi. Aynan Aristotelning qarashlariga 1300-yildan 1500-yilgacha 
bo‗lgan davr mobaynida Avliyo Tomas Akvinskiy va boshqa 
namoyondalar o‗z munosabatlarini bildirganlar. Demokrit (eramizdan 
avvalgi taxminan 460-370-yillar) mehnat taqsimotini rag‗batlantirish 
bilan bir qatorda xususiy mulkni rivojlantirish tarafdori bo‗ldi. 
Aristotelning ustozi Platonning ta‘kidlashicha, barkamol jamiyatning 
hukmron sinfi – askarlar va faylasuflar e‘tiborini muhimroq 
masalalardan chalg‗itadigan mulk bo‗yicha mojarolarni oldini olish 
uchun ular xususiy mulkka ega bo‗lmasdan, balki jamoat mulkidan 
foydalanishi maqsadga muvofiq. Lekin Aristotelning fikricha, xususiy 
mulk jamiyatda foydali funksiyani bajaradi, uning miqdori bo‗yicha 
cheklov o‗rnatadigan qoidalar tatbiq etilmasligi zarur. Uning xususiy 
mulkka bo‗lgan huquqni ma‘qullagan holda, iqtisodiy o‗sish orqasidan 
quvishni ayblashdagi aniq izchillikka ega bo‗lmagan g‗oyalari 
faylasuflarni o‗n oltinchi asrgacha tashvishga solib keldi.
Aristotel (m.av. 384–322)
 

---

37 
Aristotelning iqtisodiy ta‘limotga qo‗shgan asosiy hissasi tovarlar 
almashuvi va bu almashuvda puldan foydalanish bilan bog‗liq 
munosabatlarni chuqur yoritganligida edi. Uning fikricha, odamlarning 
ehtiyoji o‗rtacha, lekin odamlarning istaklari cheksizdir. Shundan kelib 
chiqib, ehtiyojni qondirish uchun tovarlarni ishlab chiqarish tabiiy, 
cheksiz istaklarni qoniqtirish uchun tovarlarni ishlab chiqarish notabiiy 
holat. Aristotelning fikricha, tovarlar bozorda sotish uchun ishlab 
chiqarilganida, bu faoliyat ehtiyojni yoki istaklarni qondirish uchun 
amalga oshirilganligini aniqlash qiyin; lekin uning fikricha, agar 
bozordagi almashuv barter shaklida bo‗lsa, bu tabiiy ehtiyojni qondirish 
uchun amalga oshirilgan va bundan iqtisodiy foyda ko‗zlanmagan.
Aristotel Platon va ko‗pchilik boshqa yunon olimlarining iqtisodiy 
faoliyatini kengroq kontekstda o‗rgandi. Aristotel ko‗rsatib o‗tgan 
qiziqarli 
masalalardan 
biri 
shundan 
iboratki, 
yetishmovchilik 
muammosini iste‘molni kamaytirish, odamlarning munosabatini 
o‗zgartirish yo‗li bilan hal qilish mumkin. Bu yetishmovchilik asosida 
yotadigan to‗qnashuvlarni bartaraf etib, jamiyatdagi to‗qnashuvlarni 
tugatish orzusida bo‗lgan utopistlar va sotsialistlar uchun kuchli g‗oya 
bo‗ldi.
11
Ekonomika – Aristotel tushunchasi bo‗yicha bu eng avvalo, 
dehqonchilikdagi kishilarning hamda hunarmandchilik va mayda savdo 
bilan band bo‗lganlarning asosiy va sharafli faoliyatidir. Uning maqsadi 
– insonning eng muhim ehtiyojlarini qondirish hisoblanadi, shuning 
uchun unga davlat g‗amxo‗rlik qilishi kerak. 
Xrematistika bu yirik savdo yo‗li bilan boylik orttirish mahoratidir. 
Aristotelning qayd qilib o‗tishicha, bunday boylik orttirish maqsadiga 
erishishning cheki bo‗lmaydi. Bunday maqsad – boylik va pul topishdir 
(shu boisdan uning chegarasi yo‗q). Ekonomikadan farqli ravishda, 
xrematistika zarur hisoblanmaydi va tabiat qonunlariga zid, deb 
ko‗rsatiladi. Shundan kelib chiqqan holda, Aristotelning xitob qilishicha, 
«ekonomika maqtovga sazovor, xrematistika esa – tanbehga».
Qadimgi yunon mutafakkirlarining ekonomika va xrematistikaga 
bo‗lgan bunday munosabati uning natural xo‗jalik mavqeyida 
bo‗lganligini yaqqol ko‗rsatib turibdi.
Aristotel o‗zining ekonomika va xrematistika konsepsiyasi 
doirasida quldorlik davlat tuzilishini ideallashtirib, xo‗jalik hayotining 
eng muhim unsurlarini sun‘iy ravishda «soddalashtirdi». Masalan, 
11
History of economic thought. Harry Landreth, David C. Colander 48-b. 

---

38 
Aristotel fikri bo‗yicha, «haqiqatan ham narsalar shu qadar turli-
tumanki, ularni tenglashtirib (taqqoslab) bo‗lmaydi». Shunga ko‗ra 
xulosa qilinadi: «5 qo‗ndoq = 1 uyga», chunki ularni taqqoslash faqat 
go‗yoki pul tufayli amalga oshirilishi «kundalik hayotda» ancha qulay. 
Tovar sifatidagi pulning o‗zi esa, olimning fikricha, stixiyali ravishda 
emas, balki odamlar o‗rtasidagi kelishuv natijasida kelib chiqqan va uni 
(pulni) «iste‘molga yaroqsiz» qilib qo‗yish «bizning ixtiyorimizda». 
Aristotelning 
ekonomika 
va 
xrematistika 
konsepsiyasi 
«kamchiligiga» ayirboshlashning ikkiyoqlama tavsifini ham kiritish 
mumkin. Bu yerda gap shundaki, bir joyda ayirboshlash ehtiyojni 
qondirishda asosiy akt sifatida ko‗riladi va tovarning iste‘mol qiymatini 
iqtisodiyot sohasining kategoriyasi sifatida talqin qilish imkonini beradi, 
ikkinchi bir joyda – aksincha, ayirboshlash boylik orttirish sifatida 
qaraladi va tovarning almashuv qiymatini xrematistika sohasining 
kategoriyasi, de-yishga asos bo‗la oladi.
Nihoyat, shu konsepsiya nuqtayi nazaridan Aristotel savdo 
shakllari evolyutsiyasi bosqichlarini va pul muomalasini biryoqlama 
tahlil qilib, o‗zining yirik savdoga va ssuda operatsiyasiga salbiy 
munosabatda ekanligini namoyon etdi. Xususan, to‗g‗ridan to‗g‗ri tovar 
ayirboshlash va pul vositasi orqali tovar ayirboshlash kabi savdoning 
dastlabki shakllarini u ekonomika sohasiga kiritadi, savdo kapitalining 
harakatini, ya‘ni tovar ayirboshlash jarayonida dastlabki avanslangan 
pulning ko‗payishini xrematistika sohasiga kiritadi. Xuddi shunga 
o‗xshash, Aristotel pul muomalasi shaklini tadqiq qiladi va pulning 
qiymat o‗lchovi va muomala vositasi tarzida aks ettirilishini – 
ekonomika sohasiga, pulning foydani ko‗paytirish vositasi sifatida 
ishlatilishini esa xrematistika sohasiga kiritadi.