O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Imom Buxoriy xalqaro ilmiy-tadqiqot markazi

103
Philosophy and life / ¹ 4 (15) 2021
bois, dastavval, sekulyarizatsiya aksariyat musulmon jamiyatlarida
islomlashuvga qarama-qarshi qo'yildi. Dunyoviylik tarafdorlari esa islomga zid
siyosiy va ijtimoiy qadriyatlarni joriy qilishga harakat qiluvchi jamoa sifatida
baholanadi. Bir tomondan, jamiyatda din ta'sirining saqlanishi tarafdori
bo'lgan ba'zi ulamolar sekulyarizatsiyani tanqid qilgan bo'lsalar, boshqa
tomondan, ayrim musulmon ziyolilari sekulyarizatsiyani islomga zid jarayon
sifatida baholamasliklarini bildirdi.
XX asrda ro'y bergan ulkan ijtimoiy-siyosiy o'zgarishlar natijasida aksariyat
mamlakatlar boshqaruv tizimiga sekulyar g'oyalarning joriy etilishi,
madaniyatlararo muloqotning intensivlashuvi ta'sirida musulmon dunyosida davlat
va jamiyat boshqaruvining etnik va diniy o'ziga xos xususiyatlari kuzatildi. Mazkur
g'oyalarga turlicha munosabat va tatbiq etilishdagi ayrim ob'ektiv va sub'ektiv
sabablarga ko'ra, arab, fors, turk, hind, malay, g'arbiy hamda ekvatorial Afrika,
Bolqon, Kavkazning yirik musulmon jamoalarida modernizatsiya jarayoni notekis
rivojlandi. Ma'lumki, dunyo mamlakatlari taraqqiyot tajribasida yagona
“modernizatsiya nazariyasi” mavjud emas. Shunday bo'lsa-da, davlat va jamiyat
boshqaruv tizimini modernizatsiyalash taraqqiyotning mavjud yagona yo'li bo'lib
qolmoqda. Umumiy ma'noda, musulmon jamiyatlarining yangi standartlarni
qabul qilishi davlatning islohotlarga bo'lgan ehtiyoji va jamiyatning mazkur
yangiliklarni qabul qilishi bilan bevosita bog'liq.
Birinchi jahon urushidan so'ng barcha musulmon jamiyatlarida asta-sekin
modernizatsiyalashuv jarayonlari kuzatildi. 1924 yil 3 martda rasman Usmoniy
xalifaligi bekor qilinishi va Turkiya Respublikasi tashkil etilgandan so'ng
K.Otaturk mamlakatda siyosiy-iqtisodiy va ijtimoiy-madaniy islohotlarni amalga
oshirib, musulmon dunyosida diniy qoidalar mutlaqo inobatga olinmagan
dastlabki dunyoviy davlatga asos soldi [Yildiz.A. 2007. – 39 p.] Shuningdek,
modernizatsiya asosidagi sekulyarlashuv Eronda pahlaviylar sulolasi davrida
kuzatildi. Shaxinshoh Rizo Pahlaviy bu yo'l bilan K.Otaturkning sekulyar
islohotlarini takrorladi [Rafiq Abdussalom 2008. – 87 b.] Keyinroq bunday
islohotlar arab dunyosi Misrda “Nosiriylik”, Suriyada “Ba's” harakatlari
misolida namoyon bo'ldi.
1922 yilgi SSSRni tashkil etish to'g'risidagi shartnomaga muvofiq, mazkur
davlat tarkibidagi O'rta Osiyo va Kavkaz musulmonlari istiqomat qilgan
hududlarda 1936 yilga qadar yangi respublikalar tashkil etilib, ular dunyoviy
tartiblar va ateistik mafkura asosida boshqariladigan bo'ldi.
Ikkinchi Jahon urushidan so'ng mazkur mamlakatlarning aksariyatida
demokratik va progressiv islohotlar o'tkazildi. Urush nihoyasiga yetgandan
so'ng Indoneziya, Hindiston, Malayziya, Bangladesh kabi musulmonlar
zich yashaydigan davlatlar mustaqillikka erishdi va ularda sekulyar tamoyillar
asosidagi boshqaruv joriy etildi.

---