Oziq-ovqat kimyosi

Mavzu bo‘yicha tayanch iboralar 
Mineral moddalar, mikroelementlar, makroelementlar. 
Takrorlash uchun savollar 
1. Makroelementlarga qanday kimyoviy elementlar kiradi? 
2. Inson organizmida mineral moddalar qanaqa funksiyalarni 
bajaradi? 
3. Inson organizmida kalsiyni ahamiyati qanaqa? 
4. Mikroelementlarga qaysi kimiyoviy elementlar kiradi va inson 
organizmida mikroelementlarni ahamiyati qanday? 
5. Inson organizmida temir qanday vazifani bajaradi va qanday oziq-
ovqat mahsulotlarida uni miqdori yuqori? 
6. Yod tanqisligi nimaga olib keladi? 
7. Texnologik ishlovlar mineral moddalarga qanday ta’sir etadi? 
 
 

---

116 
VI-BOB. VITAMINLAR KIMYOSI 
6.1. Vitaminlar va ularning o‘zgarishi. Vitaminlarni funksiyasi 
 
Vitaminlar — tirik organizmda bo‘ladigan jarayonlarni biologik 
jihatidan tartibga soluvchi va katalizatorlik vazifasini o‘tovchi, turlicha 
kimyoviy tabiatli quyi molekulyar organik birikmalardir. 
Oziq-ovqat tarkibida ba’zi mahsulotlarning bo‘lmasligi tufayli 
organizm turli og‘ir kasalliklarga duchor bo‘lishini insoniyat qadim 
zamonlarda ham bilgan, lekin faqat 1880 yilda rus olimi N. I. Lunin 
tomonidan bunday mahsulotlar organizm uchun zarur ekanligi tajriba 
asosida 
tasdiqlandi. 
Inson 
organizmining 
turli 
kasalliklarga 
chalinmasligi uchun oziq-ovqat mahsulotlari tarkibida ma’lum miqdorda 
vitaminlarning bo‘lishi zarur, chunki organizm ularni etarli darajada 
sintez qila olmaydi. Organizmda vitaminlarning yetishmasligi yoki 
ularning bo‘lmasligi organizmni gipovitaminoz va avitaminoz deb 
ataladigan kasalliklarga olib keladi.
Hozirgi vaqtda vitaminlar vazifasini bajaruvchi o‘ttizdan ortiq bi-
rikmalar ma’lum. Bular ichida vitaminlar va vitaminsimon birikmalar 
bo‘lib, faqat vitaminlarning o‘zi yigirmadan ortiqdir. 
Vitaminlarni shartli ravishda lotin alfavitlari bilan belgilanadi. 
Ularni suvda erishi yoki erimasligiga ko‘ra ikki guruhga: suvda 
eriydigan vitaminlarga (B
1
, B
2
, B
6
, PP, C va boshqalar) yog‘da 
eriydigan vitaminlarga (A, E, D, K) bo‘lish mumkin. 
Insonning vitaminlarga bo‘lgan talabi uning yoshiga, sog‘ligining 
holatiga, hayot sharoitiga, ish faoliyatiga, yil fasliga va qolaversa qanday 
mahsulotlar iste’mol qilishiga bog‘lik bo‘ladi. 
Vitaminlardan tashqari shunday moddalar ham borki, ular vitamin 
bo‘lmasada, lekin organizmda vitaminlarga aylana oladi. Bunday 
moddalarni provitaminlar deyiladi. 
Provitaminlarga ba’zi karatinoidlar, to‘g‘rirog‘i β- karotin misol 
bo‘ladi. Oziq ratsionida A vitamin o‘rniga karotin ishlatish mumkin. 
Karotin A provitamindir, organizmda u A vitaminga aylanadi. Karotin 
sabzi, turli gullar, mevalar, sut, tomat, qon zardobi tarkibida uchraydi. A 
vitamin ko‘pincha jigarda yig‘iladi. Vitaminlarning asosiy manbasi 
o‘simliklardir. Shunga ko‘ra vitaminlarni tabiiy manbaidan ajratib olish, 
kimyoviy yoki mikrobiologik sintez asosida tayyorlash mumkin.