P. Q. Habibullayev, A. Boydedayev, A. D. Bahromov

3 5 - § .  E lek tro m a g n it  releni  yig 'ish   va  uning  ishlashini  sinash
dastasi  to'silsa,  y o ‘l  bekiladi.  Liftda  esa  n u r  dastasi  to'silsa,  eshik  ochiladi.  M e tro - 
ning o 'tish joyida  uzuvchi  rele  qo'llaniladigan  bo'lsa,  liftda  ulovchi  rele  qo'llaniladi.
1.  Elektrom agnit  relening  tuzilishi  va  ishlash  prinsipini  tushuntiring.
2.  Yong'in  haqida  xabar  beruvchi  qurilm a  qanday  ishlaydi?
3.  M etroga  o'tish   joyida  qo'llaniladigan  relening  vazifasi  nim adan  iborat?
4.  Liftda  qo'llaniladigan  relening  ishlashini  tushuntiring.
Tem ir o'zak,  izolatsiyalangan sim va galvanik elem entdan iborat eng oddiy elektrom agnit 
y ig 'in g .  S o 'n g ra   d o ira   sh a klid a   te m ir  p la stin a   o lin g   va  uning  to k k a   ula ng an d a  
e lektrom agnitga  tortilishini  sinab  ko'ring.
(35“§ j 
ELEKTROMAGNIT  RELENI  YIG‘ISH  VA  UNING 
--------- ^  
ISHLASHINI  SINASH
(L a b o r a to r iy a   ishi)
Kerakli jihozlar.
  E lek trom ag nit  yig'ish  u c h u n   z a ru r  detallar,  tok  m anbayi,  kalit, 
taglikka  o 'rn a tilg a n   lam p o c h k a,  elektr t a r m o q q a   ulangan  220  V  li 
rozetka,  ulovchi  simlar.
Ishni  bajarish  tartibi
1.  Tayy or  detallardan  elektro m ag n it  rele  yig'ing  (140-rasm ).
2.  Kalitni  ulab,  relening  ishlashini  tekshirib  ko'ring.
3.  T o k  m anbayi  va  elektr  la m p o c h k a d a n   iborat  ishchi  zanjir  tuzing.
4.  Relening  prujinalan uv ch i  yakori  bilan  birikuvchi  kontaktni  m on ta j  qiling. 
B unda  rele  ishlaganda  ishchi  zanjirini  uzib-ulab  turadig an  bo'lsin.
5.  Rele  zanjirini  kalit  bilan  uzib -u lan g   va  ish  zanjirida  b o 'lad ig a n   hodisalarni 
kuzating.
6. Tajriba sxemasini chizing, bajarilgan  ishlami va kuzatilgan hodisani daftaringizga 
yozing.
1.  E lektrom agnit qurilm aning 
ishlash  prinsipini  ayting.
2.  T ajriba da   y ig 'ilg a n   e le k ­
trom a gn it detallarining  har 
biri  vazifasini  aytib  bering.
3.  Rele zanjiri  uzib-ulanganda 
lam paning  o 'c h ib   yonishi 
hodisasini  tushuntiring.

iV  bob.  M a g n it  m aydon
M A G N IT  M A Y D O N N IN G   TOKKA  T A ’SIRI
M agnit  m a y d o n d a   turgan  tokli  o ‘tkazgichga  k uch   t a ’sir 
etadi.  Bunday  kuchni  o'rg an ish   u c h u n   quyidagi  tajiribani 
o'tkazaylik.
141-я rasm da tasvirlangan zanjirni  va qurilmani yig'aylik. 
lJ n d a  
A В
  o 'tk a z g ic h   egiluvchi  sim lar  orqali  shtativga  osib 
qo'yilgan.  Simlarning uchlari zanjirga ulangan. 
AB
 o'tkazgich 
m agnit  qutblari  orasiga  qo'yilgan,  y a 'n i  m agnit  m ay d o n g a  
joylashtirilgan.
Z a n jir  u la n g a n d a   o 'tk a z g ic h   h a ra k a tg a   keladi,  y a 'n i 
o 'tkazgich   m agnitga  tortiladi  (141 
-b
  rasm).  Agar  m agnit 
tortib  olinsa,  tokli  o 'tk az g ich   o 'z   holatiga  qaytadi.  M agnit- 
ning  qutblari  alm ashtirilsa,  o 'tkazgich   m a g n itd a n   itariladi. 
Agar  zanjirda  tok n in g   y o'nalishi  o'zgartirilsa,  o'tk azgich  
magnitga tortiladi.
D e m a k ,  m agnit  kuch  chiziqlarining  yo'nalishi,  o 't k a z ­
gichdagi  to k n in g   yo'nalishi  va  o 'tkazgichga  t a ’sir  etuvchi 
k u c h n in g   y o'nalishi  o 'z a ro   bog'liq  ekan.
M agnit  m a y d o n n in g   tokli  o'tk az g ich g a   t a ’sir  etuvchi 
k u c h in in g   y o 'n a lis h in i  chap  q o ‘l  qoidasidan  foydalan ib 
aniqlash  m u m k in   (142-rasm ).
143-rasmda  tasvirlangan  zanjirni  va  qu rilm an i  yig'ib, 
tokli  ra m k a n i  m a g n it  m a y d o n g a   jo y lashtiraylik .  E lektr 
zanjir  ulansa,  ram k a   buriladi  va  m agn it  kuch  chiziqlariga 
perp e n d ik u la r  turib  qoladi.
141-rasm
142-rasm
143-rasm
Chap  q o ‘l  qoidasi
C h a p  q o 'ln in g  kaftini  unga  m agnit  k uch chiziqlari 
k i r a d i g a n   q ilib   t u t i b ,   t o ' r t   b a r m o q   t o k n i n g  
yo'n alish i  b o 'y ic h a   tutib  turilsa,  90°ga  kerilgan 
bosh  b a rm o q  o 'tkazgich ga t a ’sir etuvchi  k uch n in g  
yo'n alish in i  ko'rsatadi.
E lektr  o 'lch o v   asboblarining  tuzilishi  va 
ishlash  prinsipi

3 6 - § .  M a g n it  m aydonning  to kka  t a ’siri
Agar  to k n in g   y o'nalishi  o'zgartirilsa,  ram ka  180°  ga 
burilad i.  M a g n it  m a y d o n d a   tok li  r a m k a n in g   burilishi 
xossasidan  elektr  o 'lc h o v   asboblarida  foydalaniladi.
144-rasmda  eng  oddiy  a m p e r m e trn in g   tuzilishi  tasvir­
langan.  Bunda  1  magnitda  2 qutb uchliklari  mahkam langan.
H arakatlanuv ch i  qism  -   ram k a  3  a ly u m in iy  karkasdan 
iborat,  unga ingichka  mis sim  o'ralgan.  Ram ka q o 'zg'alm as
4 o'zak atrofida erkin aylana oladi.  Ramka 5 o'qqa biriktirilgan.
C hulg'am idagi  6 sim ning uchlari  zanjirga  ulanadi.  R a m k a ­
ning o 'z   holicha aylanishiga  7  spiral  qarshilik qiladi.
Zanjirdagi tok ram ka c h u lg 'am larid an  o 'tg and a,  magnit 
m ay d o n   t a ’sirida  ram ka  m agnit  qutblariga  p e rp e n d ik u la r 
144-rasm
holatga o'tishga harakat qiladi.  Ramkaning  90° ga  burilishiga
spiral  7 qarshilik qiladi.  Zanjirdagi  tok q a n c h a  katta bo 'lsa,  o 'q   5 ga  m ah k a m la n g a n  
strelka  8  s h u n c h a   katta  b u rch a k k a   buriladi.  Strelka  darajalangan  shkala  9  da  tok 
kuchining tegishli qiymatini  ko'rsatadi.  Zanjirdagi  tok uzilganda spiral t a ’sirida  ramka 
dastlabki  holatiga,  strelka  esa  0  qiym atga  qaytadi.
V o ltm e trn in g   ishlash  prinsipi  h a m   a m p e rm e trg a   o'xshashdir.
©
M
17
1.143-rasm da  tasvirlangan  tajribani  tushuntirib  bering.
2.  Chap  q o ‘l  qoidasini  aytib  bering.
3.  Eng  oddiy  a m perm etrning  tuzilishini  tushuntirib  bering.
4.  Eng  oddiy  am perm etrning  ishlash  prinsipini  aytib  bering.
1.  145-rasmda  tasvirlangan  zanjir  ulansa,  yengil  alyuminiy  naycha  qaysi  tomonga 
qarab g'ildiraydi? Javobingizni  asoslang.
2.
  Tok manbayining qutblariga ulangan  ikkita yalang'och o'tkazgich ustida 
AB
 yengil 
alyuminiy  naycha  turibdi.  Agar  kuch  chiziqlari  pastdan  biz  tomonga  yo'nalgan 
magnit maydon qo'yilsa,  naycha qaysi tomonga g'ildiraydi  (146-rasm)?
3.  147-rasmda tasvirlangan magnit qutblari orasiga to'rtta tokli o'tkazgich joylashtirilgan. 
Bu  o'tkazgichlarning  har biri  qaysi tomonga qarab  harakatlanishini  aniqiang.
N I ® ®   S
m
®  —  to k   p astd an   bizga; 
®  —  tok  b iz d a n   pastga 
t o m o n   y o 'n a lg a n .
145-rasm
146-rasm
147-rasm

137
-§ |
0 ‘ZG ARM AS  TOK  ELEKTR  DVIGATEL!
Elektr  dvigatelning  tuzilishi
0 ‘zgarm as  tok  elektr  dvigateli  ikki  asosiy  qism   -   stato r  va  ro to rd a n  
iborat qurilm a b o ‘lib,  o'zgarm as tok elektr energiyasini  m exanik energiyaga 
aylantirib  beradi.
«
Stator
»  lo tin ch a   so 'z   b o 'lib, 
«qo'zg'almas»
  degan  m a 'n o n i   bildiradi.  Stato r 
q utb  uchliklari  bo'lg an   m ag n itd a n   (1 4 8 -a   rasm)  yoki  o'zagi  m axsus  shaklga  ega 
b o'lg an  e lektrom agnitdan  (148-6 rasm)  iborat.  Stator dvigatel  korpusi bilan qo'shilib 
ketgan.
«Rotor»
  so 'z i  lo ti n c h a d a n   «
aylantirmoq
»  deg an  m a 'n o n i   a n g la tad i.  R o to r  
dvigatelning  aylanuvchi  qism larini  tashkil  etadi.  R o torning   asosiy  qismi  bir  yoki 
bir nechta g'altakli  ram kadan va kollektordan  iborat.  R am ka chulg'amidagi simlaming 
uchlari  kollektor  plastinalariga  ulangan.
Kollektor ram ka bilan birgalikda aylanadi.  Ikkala kollektor plastinalari  qarshisiga 
q o 'z g 'a lm a s   qilib  ikkita  k o 'm ir   c h o 'tk a   m ah k a m la n g a n .  U la r  m axsus  prujinalar 
y o rd am id a   kollektor  plastinalariga  zich  qilib  siqib  qo'yiladi.  Zanjirdagi  elektr  tok 
shu  c h o 'tk a la r   orqali  kollektor  plastinalariga  o'tad i.
E lektr  dvig ateln in g   ishlash  prinsipi
Soddalik  u c h u n   bitta  ramkali  ro to rd a n   iborat  b o 'lg an   eng  oddiy  dvigatelning 
ishlash  p rin sip in i  k o 'rib  chiqaylik ( 149-rasm).  Dvigatelning  kollektor  plastinalari 
ikkita  yarim   h a lq a d a n   iborat  b o 'lib ,  ularga 
A
  va 
В
 c h o 'tk a la r  taqalib  turadi.  Ularga 
to k   m an b a y in in g   ikki  qutb id an   keluvchi  sim  ulangan.
m
H H h
mm
s v
148-rasm
149-rasm

T o k   m an b a y id an   kelayotgan  tok   c h o 'tk a ,  kollektor  va  ra m k a d an   /1-1- 2 - 3 - 4
-B 
yo 'n a lish d a   o 'tad i  (149-й  rasm).  M agnit  m a y d o n   t a ’sirida  ram ka  m agnit  kuch 
chiziqlariga  p e rp e n d ik u la r  joylashishga  h arakat  qiladi.  B unda 
A
  va 
В
  c h o 'tk a la r 
kollektor plastinalariga  teg m a sd an   qoladi  va  ra m k a d a n   tok  o 'tm a y d i  (1 49-6  rasm). 
Lekin  ram ka  o 'z   inersiyasi  bilan  aylanishni  d avom   etib,  u  m agnit  kuch  chiziqlariga 
parallel  joylashib  qoladi  (149-c/  rasm).  B u nd a  c h o 'tk a la r   kollektor  plastinalariga 
tegib  qoladi  va  ram k a d a n   A - 4 - 3 - 2 - 1 - B   y o 'n a lish d a   tok  o 'ta d i.  M agnit  m ayd on  
t a ’sirida  ram k a yana  pe rp e n d ik u la r holatga  kelib qolishga  harakat  qiladi.  Shu  tariqa 
jara y o n   d avom   etib,  ram ka  uzluksiz  aylanadi.
Magnit  m ayd on  t a ’sirida ay la n m a  harakatga keltirilgan  tokli  ram kanin g harakati 
ro to r o 'q i  orqali  boshq a  m ex an izm larga  m axsus  ravishda  uzatiladi.
A m a l d a   b i t t a   r a m k a l i   r o t o r d a n   i b o r a t   b o ' l g a n  
dvigatellar  q o i la n i l m a y d i .  C h u n k i  ulard a  r a m k a n in g  
aylanishi  bir  tekis  b o 'lm a y d i  va  ram k a n in g   rotor  o 'qini 
a y la n tir is h g a   k u c h i  y e tm a y d i.  R a m k a   m a g n i t   k u c h  
chiziqlariga  p e rp e n d ik u la r  vaziyatdan  parallel  vaziyatga 
kelguncha sekin  va  kuchsiz ay lan m a  h arakatda bo'ladi.
A m a ld a   q o 'lla n ila d ig a n   e le k tr  dvigatellarda  r o to r  
ramkasi  ikkita bo'ladi.  Bunda  ram kalar bir-biriga  p e rp e n ­
diku lar  qilib  bitta  o 'q q a   m a h k a m la n g a n   bo 'ladi.  Bunda 
kollektorning plastinalari  ikkita emas,  balki to 'rtta  bo'ladi 
( 150-rasm ).
Ikkita ramkali  rotorda magnit kuch chiziqlariga parallel 
jo y la s h g a n   b irin c h i  r a m k a d a n   to k   o ' t g a n d a   m a g n it 
m a y d o n   t a ’sirida  u  p e rp e n d ik u la r  vaziyatda  bo'lishga 
harakat  qiladi.  Birinchi  ram k a   p e rp e n d ik u la r  vaziyatda 
bo'lganda parallel vaziyatdagi  ikkinchi  ramkadan tok o'tadi 
va  u  p e rp end iku lar vaziyatga kelishga  harakat  qiladi.  Shu 
tariqa  ram kalar  roto rn i  bir  tekisda  avlantiradi.
D v ig a te ln in g   quvvatini  oshirish  u c h u n   te x n ik a d a  
qo'llaniladigan dvigatel  rotori  5 - 6  ta ramkali bo'lib,  ramka 
ch u lg 'a m la ri  te m ir   silindr  ariqchalariga  joylashtiriladi.
B unda te m ir silindr o'z a k  vazifasini  o'taydi.  Silindr qizib 
ketm aslik  u c h u n   u  ayrim   yupq a  t e m ir   plastin alard an 
yig'iladi.  151-rasm da  6  ta  ramkali  va  te m ir  o'zakli  rotor 
va  statorning  k o 'n d a la n g   kesinii  tasvirlangan.
15 2 -ra sm d a   te x n ik a d a   keng  q o 'lla n ila d ig a n   katta 
quvvatli  elektr  dvigatel  ko'rsatilgan. 
152-rasm
___________________________ ____________3 7 - § ,  Q ‘zg arm as to k e le k tr dvigateli
150-rasm
4 — Fi zi ku,   N-si nf

IV  bob.  M ag n it  m aydon
15 3 -rasm
E le k tr  d v ig a te lla rn in g   q o ‘ llanilishi
Elektr dvigatellarning issiqlik dvigatellariga  nisbatan afzal 
to m o n la ri  ko 'pdir.  B irinchidan,  elektr  dvigatellari  issiqlik 
dvigatellariga  q a ra g a n d a   ix c h a m   va  f o y d ala n is h   u c h u n  
qulaydir,  u larn i  istalgan  qulay  joyga  o 'r n a t i s h   m u m k in . 
Ik k in c h id a n ,  ishlab  tu rg a n   v a q tid a   gaz,  t u t u n   va  b u g 1 
chiqarm aydi.  U c h in c h id a n ,  elektr dvigatellari  u c h u n  yoqil- 
g ‘i  va  suvning  keragi  y o ‘q.  T o 'r tin c h id a n ,  elektr  dvigatel­
larning  foydali  ish  koeffitsienti  80%  dan  ortiqdir,  issiqlik 
dvigatellarniki  esa  20%  d a n   ortm aydi.
\   E lektr  dvigatellarning  afzalliklari:  i x c h a m   va 
I
  fo y d a la n is h g a   q u la y ,  h a v o n i  iflo s la n tir m a y d i,
<  m o d d iy   m a h s u lo tn i  talab  q ilm aydi,  foydali  ish 
( 
koffitsienti  yuqori.
Elektr dvigatellar istalgan quvvatga m o lja lla b  ishlab chiqarilgan b o ‘ladi.  Masalan, 
elektr  ustaralarda  dvigatel  quvvati  bir  n e c h a   vattli  bo'lsa,  elektrovoz,  kem alarn in g  
elektr  dvigatellari  bir  n e c h a   megavattli  bo'ladi.
T urli  m aish iy   elek tr  asboblari  -   drel,  c harx,  fen  ( 1 5 3 -ra s m ),  m ag n ito fo n , 
v e n ti la t o r ,  m u z la tg ic h ,  tiku v   va  kir  yuvish  m a s h in a la rig a   e le k tr   d v ig a te lla r 
o 'rn atilg a n   b o'ladi.  K orxonalarda  elektr  dvigatellari  turli  dastgoh  va  m ashinalarni 
h arakatg a  keltiradi.  Q ishloq  xo'jaligida  elektr  dvigatellaridan  nasoslarni,  g ‘alla 
yan c h ad ig a n   m ashinalarn i,  elevatorlarni  yurgizish  u c h u n   foydalaniladi.
T ra n sp o rtd a  elektr dvigatellari tram vaylarni,  trolleybuslami,  m etro  poyezdlarini, 
elektrovozlarni  harakatga  keltiradi.
E le k tr   d v ig a te lla rn in g   tu rli  s o h a la r d a   keng  qoMlanilishi  in so n   m e h n a t in i  
osonlashtiradi,  kishilarga  qulaylik  yaratadi.
1.  0 ‘zgarm as to k  elektr  dvigatelida  qaysi  turdagi  energiya  qanday turdagi  energiyaga 
aylanadi?
2.  Elektr  dvigatelning  tuzilishini  tushuntirib  bering.
3.  Elektr  dvigatelning  ishlash  prinsipi  nim aga  asoslangan?
4.  Elektr  dvigatelning  ishlash  prinsipini  aytib  bering.
5.  Elektr  dvigatel  qanday  afzalliklarga  ega?
6.  Elektr  dvigatelning  q o lla n ilis h i  haqida  nimalarni  bilasiz?
Elektr  dvigatel  bilan  ishlaydigan  elektr  asbobdagi  (masalan,  ele ktr  ustara,  ventilyator, 
m agnitofon,  tikuv  yoki  kir yuvish  m ashinasi)  elektr  dvigatelni  ko'zdan  kechiring  va fikr 
m ulohazalaringizni  daftaringizga  yozing.

3 8 - § .  Q ‘zg arm as  to k  e le k tr  dvigatelini  o ‘ rganish  (m o d eld a)
36-§j 
0 ‘Z G A R M A S   T O K   E LE K TR   D V IG A T E U N I  0 ‘ R G A N !S H   ( M O D E L D A )
' 
------  
(L a b o r a to r iy a   ishi)
Kerakli jihozlar.
  A k k u m u lato r,  kalit,  ulovchi  simlar,  o ‘zgarm as  tok  elektr  dvigateli 
m o delini  yig'isli  u c h u n   z a ru r  detallar.
Ishni  bajarish  tartibi
!.  0 ‘zgarm as  tok  elektr  dvigateli  detallarining  b a r  birini  ko'rib  chiqing.  H ar 
bir  detaining  n o m in i  va  vazifasini  daftaringizga  yozing.
2.  O lzgarm as  tok  elektr  dvigatelining  m odelini  yig'ing.
3.  T o k   m anb ayi,  elektr  dvigateli  va  kalitdan  iborat  elektr  zanjirni  yig'ing.
4.  Yig'ilgan  elektr  zanjirning  sxemasini  chizing.
5.  Kalitni  ulang.  B unda  dvigatel  rotori  aylanishi  kerak.  Agar  ro to r  aylanm asa, 
sababini  topib  tuzating.
6.  R o to r  harakatini  kuzating.  B unda  dvigatelning  qaysi  qismlari  q o 'z g 'a lm a s  va 
qaysi  qismlari  aylanayotganiga,  c h o 'tk a ,  kollektor  va  ram k a la r  vaziyati  bir-biriga 
nisbatan  q a n d a y   o ‘zgarayotganiga  e 'tib o r   bering.  Kuzatganlaringizni  daftaringizga 
yozing.
7.  O brganish  natijalarini  tahlil  qiling va  xulosa  chiqaring.
®
1.  0 ‘zgarm as  tok  e le ktr  dvigatelining  m odeli  qanday  qism lardan  iborat?
2.  Elektr  dvigatelning  statorini  va  rotorini  qanday  detallar  tashkil  etadi?
3.  Dvigatel  rotorini  qanday  kuch  harakatga  keltiradi?

V  bob.  E lektro m ag n it  induksiya
V 
b o b
ELEKTROMAGNIT  INDUKSIYA
( 3 9 1 )  
IN D U K SIO N   TO K N IN G   VUJUDG A  KELISHI
F a ra d e y   ta jrib a la ri
Elektr  toki  m agnit  m a y d o n n i  vujudga  keltirar  e kan,  bung a  teskari  bo 'lg an  
h o d is a n i  -   m a g n it  m a y d o n   y o r d a m i d a   o 4 k a z g i c h d a   e le k tr   to k n i  hosil  qilib 
b o 'lm a s m ik a n ?
Ing liz olim i  MaykI  Faradey  (1791-1867)  1822-yilda  magnit  m ay d o n   yord am ida 
o 'tk az g ich d a   elektr tokni  hosil  qilish  masalasini  hal  etishni  o 'z   oldiga  m aqsad   qilib 
qo'ydi.  Shu  m aqsadd a  q a to r  tajribalarni  o 4 k a z a   boshladi.  Faqat  1831 -yilga  borib 
o ‘tkazilgan  tajribalar  o 'z   natijasini  berdi.  T o 'q q iz   yil  davom idagi  izlanishlardan 
s o ‘ng  Faradey  m agnit  m ay d on   y o rd am id a   o 'tk a z g ic h d a   elektr tokini  hosil  qildi.  Bu 
hodisa elektrom agnit  induksiya hodisasi  deb  ataldi.
F aradeyning   bu  kashfiyoti  XIX  asr  birinchi  yarm ining  eng  b uyuk  kashfiyot- 
laridan biridir.
U  davrda tok  kuchini  sezish  yoki  o 'lc h a s h   u c h u n   g a lv a n o m etr h a m ,  a m p e r m e tr  
ha m   y aratilm agan  edi.  Shu  bois,  b u n d a y   tajribalardan  natija  olish  m ush kul  edi.
Hozirgi  d avrda  Faradey  o 'tk az g a n   tajribalarni 
m a k ta b   Fizika  xo n a sid a   h a m   o 'tk a z is h   m u m k in . 
Buning  u c h u n   g a lv a n o m etrd an   foydalanam iz.
O 'tk a z g ic h   olib,  lining  uchlarini  g a lv a n o m etr 
qisqichlariga  ulaymiz.  Agar  bu  o 'tk az g ich   magnit 
qutblari  orasida  pastga va yuqoriga  harakatlantirilsa, 
g a l v a n o m e t r   o 't k a z g i c h d a   t o k   hosil  b o 'l g a n i n i  
k o 'rsa ta d i  (1 5 4 -ra sm ).  M agnit  ichida  o 'tk a z g ic h  
h a ra k a ts iz   b o 'ls a   yoki  m ag n it  k u ch  chiziqlariga 
parallel  ravishda  harakatlantirilsa,  u n d a   tok  hosil
154-rasm 
bo'lm av d i.

3 9 - § .  Induksion  tokning  vujudga  kelishi
>
 
) )   Berk  zanjirdagi  o ‘tkazgich  m agnit  m a y d o n   kuch 
{  chiziqlarini  kesib  o 'tg a n d a ,  u n d a   tok  hosil  b o 'l a d i.(
G 'a l ta k  simlari  uchlarini g alvanom etrga ulaylik.  G 'a lta k  
ichiga  m agnit  kiritilayotganda  g a lv a n o m etr  g 'a lta k d a n   tok 
o ‘tayotganini  ko'rsatadi  ( 155-a rasm).  M agnit g'altak  ichida 
h a ra k a ts iz   t u r g a n d a   esa,  g 'a lt a k d a   to k   hosil  b o 'l m a y d i  
(1 5 5 -6   rasm ).  M agnit  g 'a lta k d a n   c h iq a rila y o tg a n d a   esa, 
g ‘altakda  yana  tok  hosil  bo 'ladi.  B u n d a  g'altakdagi  tokning 
yo'nalishi  avvalgiga  nisbatan  q a ra m a -q a rs h i  bo 'ladi.  Buni 
g a lv a n o m etr k o 'rsa tkic hin ing   0  dan  c h a p   to m o n g a   o g 'g a n - 
ligidan  bilish  m u m k in   (155-^/  rasm).
Q o 'z g 'a l m a s   m a g n i tg a   g ' a l t a k n i   k iy d irib ,  h a r a k a t -  
lantirgan d a  h a m   g 'a lta k d a   to k   hosil  b o 'lad i  (156-rasm ).
M a g n it   o 'r n i g a   to k li  g 'a l t a k   o lib ,  u n i  g 'a l t a k   i c h id a  
harakatlantirilsa,  b u n d a   h a m   g 'a lta k d a   tok  hosil  b o'lganini 
k o 'r a m iz   (157-rasm ).
G 'altak bilan  o'tkazilgan tajribalarda tok hosil bo'lishining 
sababi  nim a?
Sababi  shuki,  g 'altak   bilan  m agnit  (elektrom agnit)  bir- 
biriga  nisbatan  harakatlanayotgan vaqtda u ning chulg'am lari 
m agnit  k u ch   chiziqlarini  kesib  o'tad i.
G 'a lta k  c h u lg 'a m la ri  m agnit  m ay d o n   k uch chiziq-  ) 
larini  kesib o 'tg a n d a  u n d a  tok  hosil  bo'ladi. 
(
F a r a d e y   o 't k a z g i c h n i   m a g n it  k u c h   c h iz iq la ri  kesib 
o 'tg a n d a g in a   u n d a   tok  hosil b o 'lishini  isbotladi.  O 'tk a z gic h 
m agnit  k u ch  chiziqlarini  q a n c h a   k o 'p   kesib  o'tsa ,  u n d a  
s h u n c h a   k o 'p   elektr  toki  hosil  bo'ladi.
M a g n i t   m a y d o n n i n g   k u c h   c h i z i q l a r i n i   b e rk  
o'tk az g ich   kesib  o 'ta y o tg a n d a   o 'tk az g ich d a   elektr 
t o k i n i n g   hosil  b o 'l is h   h o d isa s i  e le k t r o m a g n i t  
induksiya  deb   ataladi.  Bu  hodisa  natijasida  hosil 
b o 'lg an   to k  induksion  tok  deyiladi.
«
Induksiya
»  s o 'z i  l o t i n c h a d a   «
uyg'otish»
  m a ’n o s in i 
bildiradi. 
157-rasm
156-rasm
155-rasm

V  bob.  E lektro m ag n it  induksiya
Induksion  e le k tr  m aydon
O 'tk a z g ic h d a n   to k  o ‘tg an d a   u n in g   atrofida  elektr  m a y d o n   m avjud  b o'lad i. 
Binobarin,  elektr  m a y d o n   m avjud  b o i g a n i   u c h u n   tok  b o ‘lishi  kerak.  Y uqorida 
o 'tk az ilg a n   tajrib alard a  o ‘tk azgich  yoki  g 'a lta k n in g   c h u lg ‘am lari  m ag nit  kuch 
c h iz iq la r in i  kesib  o 't g a n d a   e le k tr   m a y d o n   hosil  b o i a d i .   Bu  e le k tr   m a y d o n  
o 'tk a z g ic h d a   (g 'altak  c h u lg ‘am larida)  induksion  tokni  vujudga  keltiradi.
In d u k s io n   to k n i  vujudga  k e ltiruvchi  e le k tr  m a y d o n   induksion  elektr 
maydon  deb  ataladi.
O m   q o n u n i g a   k o ' r a ,   i n d u k s i o n   t o k n i n g   k u c h l a n i s h i   i n d u k s i o n   t o k k a  
prop orsional,  y a ’ni 
U ~  I.
  D e m a k ,  induksion  tokning  kuchiga  qarab,  induksion 
elektr  m a y d o n   h a q ida   fikr  yuritish  m u m k in .
155- 
va  156-rasm larda  tasvirlangan  q u rilm alar  asosida  o'tkazilg an  tajribalarda 
m agnit  (g'altak)  q a n c h a   tez  harakatlantirilsa,  induksion  to k  kuchi  s h u n c h a   katta 
b o i is h i   an iqlangan.  U n d a n   tashqari,  g 'altak  c h u lg ‘am idagi  o 'r a m l a r   soni  q a n c h a  
k o 'p   bo'lsa,  hosil  b o 'lg an   induk sion   tok  k uchi  s h u n c h a   katta  bo'ladi.
Ind uk sion  elektr  m ayd o n  kuchlanishi  g'altak ni  kesib  o 'ta y o tg a n   m agnit 
m a y d o n n in g  o'zgarish  tezligiga va g 'altak  o 'ra m la ri soniga bog'liq.
1.  Faradey  tajribalarining  maqsadi  nim adan  iborat  bo'lgan?
2.  154— 157-rasm lar  b o ‘yicha  o 'tka zilg an   ta jriba larni  va  ulardan  kelib  chiqadigan 
xulosalarni  tushuntirib  bering.
3.  E lektrom agnit  induksiya  deb  nim aga  aytiladi?  Induksion  tok  nima?
4.  Induksion  e le ktr  m aydon  deb  qanday  m aydonga  aytiladi?
5.  Induksion  m aydon  kuchlanishi  qanday  kattaliklarga  bog'liq?
1 55 -rasm d a   ko 'rs a tilg a n   ta jrib a n i  o 'tk a z in g .  Tajriba  n atijala rig a   asoslanib  xulosa 
ch iq aring .