P. Q. Habibullayev, A. Boydedayev, A. D. Bahromov

0 ‘ZGARUVCHAN  INDUKSION  TOK
Induksion  tokning  y o ‘ nalishi
In d u k sio n   tok n i  hosil  qilish  b o 'y ic h a   o 'tk a z ilg a n   tajribalar  sh u ni  k o 'rsa ta - 
diki,  in du ksio n  to k n in g   y o 'na lish i  m agn it  kuch  c h iziqlarin ing   yo 'n a lish ig a   va 
o'tk az g ich   h a ra ka tin ing   yo 'nalishiga  bog'liq.

4 0 - § .  0 ‘zgaruvchan  induksion  tok
G a lv a n o m e trg a   ulangan  o ‘tkazgich  taq a sim o n   m agnit 
orasida  pastga  harakat  qilsa,  hosil  b o ‘lgan  induksion  tok 
bir to m o n g a  y o ‘nalsa,  o ‘tkazgich  yuqoriga  h arakat  qilganda 
esa  induksion  tok   q a ra m a-q a rsh i  to m o n g a   y o ‘naladi  (154- 
rasm).  Xuddi  shuningdek,  g ‘altak  ichida  m ag nitni  pastga  va 
yuqoriga  harak atlan tirilgan d a  g ‘altak  c h u lg 'a m la rid a   hosil 
b o ‘ladigan induksion  tok q aram a-q arsh i  to m o n g a  y o ‘nalgan 
b o ‘ladi  (155-rasm ).
G a lv a n o m e trg a   ulangan  o ‘tkazg ich da  hosil  b o ‘ladigan 
in d u k sio n   to k n in g   y o ‘nalishin i  o ‘ng  q o ‘l  qoidasi  orqali 
158-rasm
aniqlash  m u m k in   (1 5 8-rasm ).
Agar  o ‘ng  qoMning  kaftini  unga  m agnit  k uch  chiziqlari  kiradigan  qilib 
ochib,  90°  ga  kerilgan  bosh  b a rm o q n i  o ‘tkazgich  harakati  y o ‘nalishida 
tutilsa,  yoyilgan  to 'rt  b a rm o q n in g   yo'nalishi  o ‘tkazgichd a  hosil  b o ‘lgan 
induksion  to k n in g   yo'nalishin i  ko'rsatadi.
0 ‘zgaruvchan  induksion  tokning  vujudga  kelishi
Agar  g alvanom etrga  ulangan  g ‘altak  ichida  m agnit  yuqoriga  va  pastga 
n a v b a tm a-n a v b a t  harakatlantirilsa,  g ‘altak  o 'r a m id a   n a v b a tm a-n a v b a t  y o ‘nalishini 
o ‘zgartiruvchi  induksion  to k   vujudga  keladi.  Buni  g a lv a n o m etr  ko 'rsatkichining 
0  raq a m id a n   g oh  o ‘ng  to m o n g a ,  goh  c h a p   to m o n g a   o g ‘ganligiga  qarab  aniqlash 
m u m k in .
M agnit  m ayd o ni  t a ’sirida  hosil  b o i a d i g a n   va  yo'nalishi  davriy  o ‘zgarib  ) 
turadigan  induksion  to k   o ‘zgaruvchan  induksion  tok  deb  ataladi.
B unday  tokni  «ossillograf»  deb  ataluvchi  asbob  y o rd am id a  
0
‘rganish  m u m k in . 
L o tin c h a  
«ossil/o»  -   «tebranaman»,  «grafo
»  ~  «
yozaman
»  dem akdir.
O s sillo g ra f  e le k tr  te b r a n is h l a r n i n g   grafik  tasvirini  k o 'r s a tib   b e ru v c h i  ) 
asbobdir. 
/
159-rasm da  eng  odd iy  ossillograf  tasvirlangan.  Ilm iy -ta d q iq o t  institutlarida 
m u rak k ab  ossillograflardan  foydalaniladi  (160-rasm ).
Ossillografni  g ‘altakka  u langan  g alvanom etrga  parallel  ulab,  m agnitni  g ‘altak 
ichida  vertikal  ravishda  harakatlantiraylik  ( 161-rasm).  Bunda  galvanom etrning

V  bob.  E lektro m ag n it  induksiya
159-rasm 
160-rasm
ko'rsatkichi  o 'n g   t o m o n g a   o g 'g a n d a   ossillograf ekranidagi 
y o r u g '  n u q t a   y u q o rig a ,  g a lv a n o m e t r   k o 'r s a t k ic h i   c h a p  
to m o n g a   o g 'g a n d a   esa  yorug'  n uq ta   pastga  harakatlanadi. 
G 'a lta k   ichidagi  magnit  yuqoriga-pastga harakatlanishi  bilan 
ossillograf  ekranidagi  yorug'  n uq ta  h a m   unga  h a m o h a n g  
ravishda  yuqoriga-pastga  harakatlanadi.  S h u n in g   bilan  bir 
vaqtda,  bu  yorug'  n uqta  o 'n g   t o m o n g a   h a m   siljib  boradi. 
N a t ij a d a   y o r u g '  n u q t a   o s s illo g r a f   e k r a n i d a   s in u s o id a l 
ko'rinishdagi  grafikni  hosil  qiladi.
G 'a l ta k   ichidagi  m agnitni  162-rasm da  tasvirlangandek 
prujina orqali shtativga osib qo'yaylik.  Magnitni g'altak ichiga 
to'liq kirgizib,  so'ngra qo'yib yuborsak,  magnit g'altak  ichida 
erkin  te b r a n m a   harakat  qiladi.  M ag nitn ing  sekundiga  bir 
necha  m arta pastga-yuqoriga harakati  natijasida  hosil  bo'lgan 
induksion  tokn in g yo'nalishi  h am   s h u n c h a   m arta o'zgaradi. 
B unda  ossillografda  hosil  bo'lg an   o 'z g a ru v c h a n   induksion 
to k nin g   grafigini  kuzatish  m u m k in .
G ' a l t a k   i c h id a g i  m a g n i t n i n g   p a s t g a - y u q o r i g a  
harakati  vaqt  o'tishi  bilan  so 'n ib   boradi.  S h un ing  
u c h u n   o s s i l l o g r a f   e k r a n i d a   h a m   s o ' n u v c h a n  
teb ranish ning  grafigi  hosil  bo'ladi.
161 -rasm
O 'zg aru vch an   induksion  tokning  q o ‘ llanilishi
O 'z g a ru v c h a n   tokning  qo'llanilishini  m ik ro fo n   va  ovoz 
karnayi  misolida  ko 'rib  chiqam iz.

4 0 - § .  0 ‘zgaruvchan  induksion  tok
H o z irg i  p a y td a   r a d io ,  t e l e v id e n i y a ,   t e a t r ,   m u s iq a  
s a n ’atlarini  m ikrofonsiz  tasavvur  qilib  bo'lm aydi.
I
M ikrofon  m e x a n ik   t e b r a n is h la r n i  e le k tr  te b r a -  
nishlarga  aylantirib  beradi.
163-rasm da  m ikrofon  va  uning  tuzilishi  tasvirlangan. 
M ikrofon  ichiga  h a lq a sim o n   shakldagi  1  m agnit  joylash- 
tirilgan.  U n in g  qutblari  orasiga  o 'rn atilg a n   2  g'altakkga  3 
metall  elastik m e m b ra n a  biriktirilgan.  4 m e m b ra n a n in g  ju d a  
egiluvchan chetlari  5  korpusga  m ah k a m la n g a n .  K orpusning 
old  sirti  t o 'r   6  bilan  yopilgan.
O d a m   m ikrofon  oldida  g a pirganda  uning  ovozi  havoni 
tebrantiradi.  Havo  esa  bu  teb ra nish n i  g ‘altakka  uzatadi. 
G 'a lta k   magnit qutblari orasida bo'lgani  uchun  uning bunday 
tebranishi  o 'r a m la r d a   o 'z g a ru v c h a n   induksion  tokni  hosil 
qiladi.  B unda  o d a m   ovozining  m ex an ik   tebranishi  o 'tk a z -  
gichda elektr tebranishga aylanadi.  M ikrofondan  chiqadigan 
s im n i  o ssillo g ra fg a   u la b ,  g a p i r g a n d a   hosil  b o 'l a d i g a n  
induksion  to kn ing   grafigini  ko'rish  m u m k in   (164-rasm ).
M ikrofon da hosil  bo 'lgan   induksion  tok ju d a   kuchsizdir. 
Bu tok  kuchaytirgich  deb ataladigan  maxus asbob yordam ida 
kuchaytiriladi.
Kuchaytirilgan  induksion  tok  ovoz  karnayiga  ulansa, 
u n d a n   m ikrofon  oldida gapirgan  kishining ovozi  eshitiladi.
O voz  karnayi  m ik r o fo n d a   e le k tr  teb ra n is h larg a  
aylantirilgan  to v u sh n i  q a y ta d a n   m ex a n ik   t e b r a ­
n is h la rg a   a y la n t ir ib   b e r a d i ,  y a ’ni  m ik r o f o n g a  
berilgan  ovozni  tiklaydi.
165-rasm da  ovoz  karnayi  n a m u n a lari  va  u lardan  eng 
oddiysining  tuzilishi  tasvirlangan.  I  ovoz  karnayi  ichiga  1 
m agnit joylashtirilgan.  U n in g   qutblari  orasidagi  tirqishga  2 
g'altak   o 'rn atilg an .  3  g 'altak  diffuzorning  bir  cheti  bilan 
tu ta s h tirilg a n .  D if fu z o r n in g   ik k in c h i  c h e ti  4  k o rp u sg a  
biriktirilgan.  Diffuzorning  sirti  5  t o ' r   bilan  berkitilgan.
M ik ro fo n d a   hosil  bo'lg an   va  kuchaytirgichda  k u c h a y ­
tirilgan  induksion tok ovoz  karnayining g'altagidan  o'tganida
163-rasm
164-rasm
105

V  bob.  E lektro m ag n it  induksiya
o'zgaruvchan magnit  maydon  hosil qiladi va g'altak tebranadi.  G 'a lta k  o ‘z tebranishini 
diffuzorga  uzatadi.  D iffuzor  orqali  uzatilgan  tebranish  havoni  tebratadi  va  biz 
m ikrofon  oldida  gapirgan  o d a m n in g   ovozini  eshitamiz.
T e le f o n n in g   tuzilishi  va  ishlash  p rin s ip i  h a m   m ik ro fo n   v a o v o z   karnayiga 
o ‘xshashdir.  Farqi  shundaki,  telefonda  ikkita trubka b o ‘ladi.
Telefonning  gapiriladigan  trubkasi  m ikrofo n,  q ulo qq a  tutib  eshitiladigan 
j  
trubkasi  esa  ovoz  karnayi  kabi  ishlaydi.
T elefo n n in g   m ikrofoniga  gapirsangiz,  sizning  ovozingizni  bo sh qa  telefonning 
eshitish  trubkasi  orqali  su hbatdoshingiz  eshitadi.  Va  aksincha,  suhbatdoshingiz 
telefon ning  m ikrofoniga gapirganida,  Siz  telefonning  eshitish  trubkasi  orqali  unin g 
ovozini  eshitib  turasiz.
1.  Induksion  tokning  y o ‘nalishini  tajribada  qanday  aniqlash  m um kin?
2.  0 ‘ng  q o ‘l  qoidasini  aytib  bering.
3.  O 'zgaruvchan  induksion  to k   deb  qanday  tokka  aytiladi?
4.  O ssillografning  maqsadi  nimadan  iborat?  Unda  induksion  tokning  grafigini  qanday 
hosil  qilish  mum kin?
5.  M ikrofonning  tuzilishi  va  ishlash  prinsipini  tushuntirib  bering.
6.  Ovoz  karnayining  tuzilishi  va  ishlash  p rinsip ini  tushuntirib  bering.
7.  Telefonning  m ikrofon  va  ovoz  karnayiga  qanday  o'xshashlik jihatlari  bor?
Buzilgan  (ishdan  chiqqan)  m ikrofon,  ovoz  karnayi  yoki  telefon  trubkasini  oling,  uning 
tuzilishini  tahlil  qiling  va  xulosalaringizni  daftaringizga  yozing.
4b§J 
0 ‘ZGARUVCHAN  TOK  GENERATORI
O 'zg aru v c h a n   to k  g en era to rin in g   tuzilishi  va  ishlashi
166-rasm da  induksion  g en e ra to rn in g  
m odeli  tasvirlangan.  U n in g   tuzilishi  va 
ishlashi  elektromagnit  induksiya  hodisasiga 
asoslangan.  G e n e r a t o r   m od elid a   m agnit 
o ra s ig a   c h u l g ‘a m li  r a m k a   o 'r n a t i l g a n  
b o ‘lib,  u o ‘z o'qi  atrofida erkin  aylana ola- 
di.  R a m k a d a  c h u lg 'a m la r uchlari  halqalar 
va  c h o 'tk a la r   orqali  g alvanom etrga  u la n ­
gan.
166-rasm

41 -§ .  O 'zg a ru vc h a n   tok  g e n e ra to ri
Q o ‘l  bilan  ram k a   aylantirilganda,  ram k a  c h ulg'am lari 
m ag n it  k u c h   c hiziqlarini  kesib  o ‘tadi  va  c h u lg 'a m la r d a  
induksion  tok  hosil  b o ‘ladi.  R a m k a   bir  m arta   aylanganda 
o 'tkazgichda hosil bo 'lgan  induksion tokning y o ‘nalishi  ham  
bir  m a r ta   o 'zg arad i.  A gar  ra m k a   bir  s e k u n d d a   5  m arta  
aylansa,  to k n in g   y o ‘nalishi  h a m   shu  vaqt  ichida  5  m arta 
o'zgarad i.  T o k n in g   vaqt  b o ‘yicha  o 'zgarishini  ossillograf 
e k r a n i d a   k o 'r is h   m u m k i n .  B u n d a   e k r a n d a   kattaligi  va 
y o 'n a li s h i   v a q t  b o 'y i c h a   o 'z g a r u v c h i   s in u s o id a l  grafik 
kuzatiladi.
Vaqt o'tishi bilan  kattaligi va y o ‘nalishi davriy o ‘z- 
garadigan  elektr toki o ‘zgaruvchan tok deb ataladi. 
M e x a n ik   energ iy an i  e le k tr  energ iyaga  a yla nti- 
ruvchi  asbob o ‘zgaruvchan tok generatori deyiladi.
A m a ld a   qo'llaniladigan   to k  g e ne ra to rin ing   tuzilishi  m urakkabdir.  G e n e r a to r  
asosan  stato r  va  ro to rd a n   iborat  b o 'lad i.  Stato r  g e n e ra to rn in g   q o 'z g 'a lm a s   qismi, 
r o to r  esa  aylanuvchi  qismidir.
Stator maxsus p o 'la t  listlaridan  yasalgan  ichi  kovak silindrdan iborat.  Silindrning 
ichki  devorlaridagi  ariqchalariga  o 'tk az g ich la r  o 'r a m i   joylashtiriladi.  Bu  o 'r a m d a  
g e n e ra to r  ishlayotgan  vaqtda  induksion  tok  hosil  b o'ladi.  167-я  rasm da  p o 'lat 
silindrning ariqchalariga joylashgan  b itta o 'r a m   ko'rsatilgan.
R o to r  e le k tro m a g n itd a n   iborat  b o'lib ,  u  g e n e ra to r  ishlayotgan  vaq tda  halqalar 
va  c h o 'tk a l a r  y o rd am id a   o 'z g a rm a s   to k   m anbayiga  ulanadi  (16 7 -6   rasm).
167-d rasm da o'zgaruvchan tok generatorining to'liq sxemasi tasvirlangan.  R o to r 
biror tashqi kuch yo rdam ida aylantirilsa,  magnit  m ay do n  h a m  u bilan birga aylanadi. 
B un da  m agnit  k u c h   chiziqlari  stato r  c h u lg 'a m i  o'tkazgichlarin i  kesib  o 'ta d i  va 
ularda o 'z g a ru v c h a n   tok  hosil  bo'ladi.
0 ‘zg aru vch an   to k  g e n e ra to rin in g   q o clfanilishi
E l e k t r   e n e r g i y a n i   ish la b   c h i q a r i s h d a   o ' z g a r u v c h a n   t o k   g e n e r a t o r i  
qo'llaniladi.  B u n d a   g e n e ra to r  rotori  bu g ',  suv,  sham ol  yoki  ichki  yonuv 
dvigateli y o rd am id a  aylantiriladi.
G e n e r a t o r n i n g   s a m a r a d o r l i g i n i   o s h ir i s h   u c h u n   s t a t o r   s i l i n d r n i n g   ich k i 
devorlariga  k o 'p la b   ariq c h ala r  qilinadi  va  o 'tk az g ich la r  o 'r a m i joylashtiriladi.
167-rasm
107

V  bob.  E lek tro m a g n it  induksiya
168-rasm da  sxemasi  tasvirlangan  g e n e ra to rn in g   stator 
silindrida  12 ta ariqcha b o ‘lib,  unga 6 juft o 'r a m  joylashtirilgan. 
B unday  g e n e ra to r  1  juft  o 'ra m li  (1  ta  ram kali)  generatorga 
nisbatan  6  m arta   k o 'p   to k   hosil  qilishi  m u m k in .  Agar ro to r 
b ir  s e k u n d d a   b ir  m a r ta   aylansa,  hosil  qilin gan   to k n in g  
y o ‘nalishi  sekundiga  6  m arta   o 'zgaradi.  Bu  h o lda  ishlab 
chiqarilgan  elektr  to k n in g   chastotasi  6  H z   ga  teng  bo 'ladi.
Deyarli  b a rc h a   m am la k a tla r  aholisi  50  H z   chastotali 
asboblardan foydalanadi.  Shuning uch u n  elektrostansiyalarda 
168-rasm  
j^z  ciiasto ta li  elektr  energiya  ishlab  chiqariladi.
168-rasm da  tasvirlangan  g e n e ra to r  50  H z   chastotali  elektr  tokini  hosil  qilishi 
u c h u n   ro to r  q a n d a y   ch a sto ta   bilan  aylantirilishi  kerakligini  hisoblaylik.  Statordagi 
c h u lg ‘a m la r soni  6 ta b o 'lg a n  hoi  u c h u n   r o to m in g  aylanish  chastotasini hisoblaylik:
£ 1
 - 
500
^ .
D e m a k ,  m a z k u r   g e n e ra to r  y o rd a m id a   50  H z  c h astotali  elek tr  to kini  hosil 
qilish  u c h u n   uning  rotori  m in u tiga  500  m arta   aylantirilishi  kerak.
B u nd ay  g e n e ra to r  rotorini  ichki  y o n uv   dvigateli,  y a ’ni  a v to m a sh in a la r  m otori 
y o rd a m id a   aylantirilib,  50  H z   chastotali  tok  olinadi.  M arkazlashtirilgan  elektr 
energiya  yetib  b o rm a y d ig an   joy lard a  ichki  yonuv  dvigateli  y o rd am id a   elektr  tok 
hosil  qilinadi va foydalaniladi.
Ichki  yonuv  dvigateli  y o r d a m i d a   e le k tr  to k in i  hosil  q ilish d a   yo qilg'i 
/   energiyasi  elektr  energiyaga  aylantiriladi. 
________________(
B u n d a y   g en e ra to rlar  kam   quvvatli  b o 'lib,  bir  n e c h ta   x o n a d o n n i  elektr  toki 
bilan  t a ’m inlab tu ra   oladi,  xolos.
E l e k tr o s ta n s iy a l a r d a   e le k tr   e n e rg iy a n i  ish lab  c h iq a r is h d a   q o 'l l a n i l a d i g a n  
g e n e ra to r  statoridagi  c h u lg ‘a m la r  soni  10  d a n   ortiq  bo'ladi.  M asalan ,  gidroelek- 
trostansiyalardagi  g en e ra to rlar  statorida  24  ta  c h u lg 'a m   b o ‘lib,  u larning  rotorlari 
m inutiga  125  m arta   aylanadi  va  50  H z  chastotali  elektr toki  ishlab  chiqariladi.
O 'zg a ru v c h a n   tokn in g   xo ssalari
V  0 ‘zgarm as  to k   kabi  o 'z g a ru v c h a n   to k  o 'tg a n d a   h a m   o ‘tkazgich  qiziydi.  J '
O 'z g a ru v c h a n   to k n in g   bu   xossasidan  elektr  istitish  asboblarida  va  c h o ‘g 'la n m a  
elektr  lam p o c h k a la rd a   foydalaniladi.
108
 :

41 -§ .  0 ‘zgaruvchan  to k  g e n e ra to ri
0 ‘zgarm as  tok  kabi 
0 ‘tkazgichdan  oV garuvchan  tok  o 'tg a n d a   o ‘tk a z g ic h y  
/ 
atrofida  m agnit  m ay d o n   hosil  b o ‘ladi. 
______ (
0 ‘zgarm as  to k d a n   farqli  holda  50  H z  chastotali  o ‘zgaruvch an   tok  o ‘tgand a 
o ‘tkazgich  atrofida  hosil  b o ‘lgan  m agnit  kuch  chiziqlarining  y o'nalishi  q a ra m a -  
qarshi  to m o n g a   50  m arta   o 'zgaradi.  M agnit  qutblari  h a m   s h u n c h a   m a rta  o ‘zgaradi. 
A gar  e le ktrom a gnitda n  tok   o ‘tkazib,  un in g  uchiga  p o ‘lat  plastina  q o ‘yilsa.  u  50 
H z  ch a sto ta   bilan  tebranib,  ovoz  chiqaradi.
( f e ) )   0 ‘zgaruvchan  tok  o ‘tay otganida tok kuchi va k uchlanish  n old an  maksimal  ) 
/   qiym atga  uzluksiz  davriy  ravishda  o ‘zgarib  turadi. 
(
0 ‘zgaruvchan  tok  kuchi  va  k u ch lan ishning  o ‘zgarishini  ossillografda  ko'rish 
m u m k in .  U nin g   ko'rinishi  sinusoidal  shaklda  bo'ladi.  0 ‘zgaruvchan  tok  zanjiriga 
ulan g an  a m p e n n e t r   va  v o ltm etr  tok  kuchi  va  kuch la n ish n in g   effektiv  qiym atini 
qayd  qiladi.  Effektiv  qiym at  haqiqiy  qiy m at  bo'lib,  uni  topish  u c h u n   to k  kuchi
yoki  k uc hlanishning  m aksim al  q iym atini  m  = ~ g a   k o ‘paytirish  kerak.
M asala  yechish  namunasi.
Ishlab  chiqarilgan  elektr  toki  k u ch lan ish in in g   effektiv  qiym ati  220  V  ga  teng.  Elektr 
to k in in g   m aksim al  k uchlanish  qiym atini  toping.
Berilgan: 
Formulasi: 
Yechilis/ii:
U
 f=  220  V; 
т Ж
et 
"ч
Topish  kerak'. 
U  . - ?
max
U  =  m
  LJ 
;
ef 
max
и ,
и  
= - ^ .
max 
m
и
 
= 
229_У_
  =  3io  v.
a
2
Javob:  U 
~
  310  V.
max
©
1.  0 ‘zgaruvchan  tok  deb  qanday  elektr  tokiga  aytiladi?
2.  0 ‘zgaruvchan  tok  generatori  deb  nim aga  aytiladi?
3.  0 ‘zgaruvchan  to k   generatorining  tuzilishi  va  ishlashini  tushuntirib  bering.
4.  Elektr energiyani  ishlab  chiqarishda  qo'llaniladigan  generatorlarda  50  Hz chastotali 
ele ktr  toki  qanday  hosil  qilinadi?
5.  0 ‘zgaruvchan  tokning  xossalarini  tushuntirib  bering.
1.  G e n e r a t o r  statori  10  ta  c h u lg 'a m li  b o ‘lsa,  50  Hz  ch astotali  elektr tokni  hosil  qilish 
u ch u n   ro to r sekundiga  necha  m arta aylantirilishi  kerak?
2.  G e n e r a t o r   rotori  m in u tig a   120  m a rta   a y la n m o q d a .  50  Hz  chastotali  elektr  tokni 
hosil  qilish  u c h u n   statordagi  c h u lg 'a m la r   soni  n e c h ta   bo'lishi  kerak?
3.  Ishlab  chiqarilayotgan  elektr  tok  kuch lan ish in in g   m aksim al  qiym ati  500  V  b o ‘lsa, 
unin g  effektiv  qiy m ati  q a n c h a   b o ‘ladi?

V  bob.  E lektro m ag n it  induksiya
f 42-§ 
j  
ELEKTROSTANSIYALAR
Issiq lik  e le k tro s ta n s iy a ia ri
A
(IE S
foyd:
)  Elektrostansiyalarda o'zgaruvchan tok generatori yordam ida boshqa turdagi 
energiyalar  elektr  energiyaga  aylantiriladi. 
(
u na lda   elektr  energiyani  ishlab  c h iqarishd a  asosan  issiqlik  elektrostansiyasi 
1),  g id r o e le k tr o sta n siy a   ( G E S )   va  atom   e le k tr o s ta n s iy a s i  ( A E S )   d a n  
Eilaniladi.
)  I s siq lik   e le k tr o s ta n s iy a s id a   y o q i l g 'i   e n e r g i y a s i   e l e k t r   e n e r g i y a g a )  
aylantiriladi.
Issiqlik  elektrostansiyalarida  yoqilg'i  sifatida  k o 'm ir ,  neft,  m azu t,  torf,  gaz, 
yonilg'i  slaneslardan  foydalaniladi.
IES  liar  biri  alohida  ishlaydigan  bir  n e c h ta   b lok dan   iborat  bo 'ladi.  H a r  bir 
blok  yoqilg'i  tayyorlash,  suv  tayyorlash,  q o z o n x o n a ,  tu rb o g e n e ra to r  va  b u g 'n i 
kondensiyalash  sexlaridan  iborat.
IES bloklaridan  biri  169-rasmda tasvirlangan.  Bunda  keltirilgan yoqilg'ilar>>o^/7^Y 
tayyorlash  sexida
  y o n d i r i s h   u c h u n   t a y y o r l a n a d i .  M a s a l a n ,   k o ‘m i r   b e g o n a  
a ra lash m a la rd an   tozalanadi  va  ku k u n   qilib  m aydalanadi.
Y o ndirish  u c h u n   tay y o rlang an   yoqilg'i  m axsus  q u v u r  orqali 
qozonxonaning 
o 'txo n asiga  uzatiladi.  Q o z o n x o n a   qozoniga 
suv tayyorlash sexidan
  q u vu r orqali  suv 
kelib turadi.  Yoqilg'i  y on g an d a  qozondagi  suvni  qaynatadi  va yuqori bosimli  bu g'n i 
hosil  qiladi.  Katta bosimdagi  bug' 
turbogeneratorga
 uzatiladi  va u turbinani aylantiradi. 
T u rb in a   esa  o 'z g a ru v c h a n   tok  g eneratori  rotorini  aylantiradi  va  g e n e ra to rd a   elektr 
toki  hosil  b o ‘ladi.
16 9 - rasm

4 2 - § .  E iektro stan siyalar
Tu rb inan i  aylantirib,  u n d a n   o 'tg a n   b u g 1  bug'ni kondensatsiyalash sexida sovitilib 
suvga  aylantiriladi  va  bu  suv  h a m   q oz o n g a   borib  quyiladi.
0 ‘z bekistonda  80%  elektr energiya  1ES  larda  ishlab  chiqariladi.  Hozirgi  paytda 
m am la k a tim iz d a   quyidagi  yirik  issiqlik  elektrostansiyalari  ishlab  turibdi:  Sirdaryo 
IES  (3000  M W   quvvatli  elek tr  energiya  ishlab  chiq a rad i),  Yangi  A ngre n   IES 
(2400  M W ),  T o s h k e n t  IES  (1800  M W ),  N a v o iy   IES  (1250  M W ),  Taxiatosh 
IES  (730  M W ).
IES  larda  katta  m iq d o rd a   yoqilg'i  sarflanadi.  Y oqilg ‘ining  yondirilishi  atrof- 
m u h it  havosini  zararli  gazlar  bilan  ifloslaydi.
G id ro e le k tro s ta n s iy a la r
G E S   da  k a tta   tezlikdagi  suv  o q im i  g i d r o tu rb in a la r n i,  g id ro tu rb in a la r   esa 
g e n e r a to r n i n g   ro to r in i  a y la n tira d i  ( 1 7 0 -r a s m ) .  Shu  ta r iq a   o 'z g a r u v c h a n   to k  
g e n e ra to rid a   elektr  toki  hosil  qilinadi.
( W ) )   G idroelektrostansiyada  suvning  m ex a n ik   energiyasi  e le k tr  e n e r g i y a g a )
/   aylantiriladi.
Katta tezlikli  suv oqimini  hosil qilish  uch u n daryolarga to 'g 'o n  quriladi. T o 'g 'o n g a  
yig'ilgan  katta  m iqdordagi  suvning  potensial  energiyasi  h a m   katta  bo'ladi.
Suv t o 'g 'o n d a n  katta tezlikda tushadi,  y a ’ni  suvning yig'ilgan  potensial  energiyasi 
kinetik  energiyaga  aylanadi.  Suv  q a n c h a   b a la n d d a n   tushsa,  uning  tezligi  s h u n c h a  
katta bo'ladi va s h u n c h a   katta quvvatli gidroturbinani aylantiradi.  Bitta to 'g 'o n g a   bir 
n e c h t a   g i d r o t u r b i n a l a r   o ' r n a t i l g a n   b o 'l i b ,   u l a r n i n g   h a r   biri  a lo h i d a   t a r z d a  
o 'z g a ru v c h a n   tok  ge ne ra to rid a   elektr  energiyani  hosil  qiladi.
O d a td a ,  G E S   lar  tog'liklar- 
dagi  daryolarga quriladi.  C h u n k i 
bunday joylarda daryolarga baland 
t o 'g 'o n   qurib,  katta  m iqdordagi 
suvni  yig'ish  osonroqdir.
G E S   larda  elektr  energiyani 
ishlab chiqarish  arzonga tushadi.
C h u n k i   u l a r d a   y o q i l g 'i   y o k i 
boshqa q im m a tb a h o   m ahsulotlar 
sarflanm aydi.  G id ro tu rb in a larn i 
a y l a n t i r g a n   suv  s a r f l a n m a y d i  
ha m ,  ifloslanmavdi  ham.
170-rasm