P. Q. Habibullayev, A. Boydedayev, A. D. Bahromov


N an o texn o lo g iya  h aqida  tushuncha


Download 263.75 Kb.
Pdf ko'rish
bet17/17
Sana16.08.2017
Hajmi263.75 Kb.
#13564
1   ...   9   10   11   12   13   14   15   16   17

N an o texn o lo g iya  h aqida  tushuncha
20 -asrnin g  50-yillarida  yaratilgan  va  b o r - y o ‘gi  to 'rt  arifmetik  am aln i  bajara 
oladigan  dastlabki  k o m p y u te r  uy  xonasidek joyni  egallagan.  Bu  k o m p y u te r  diod, 
triod  kabi  elektron  lam p alard a  ishlagan.  1950— 1970-yillardagi  radio,  televizor  va 
boshq alar  h a m   asosan  elektron  lam palarda  ishlar  edi.  Y a r im o ‘tkazgichlar  fizikasi 
s ohasid a  erishilgan  y u tu q la r   n atijasida  1970— 1980-y illa rd an   b oshlab  elek tro n  
lam palar o ‘rnini  yarimo'tkazgichli  diod,  tranzistor kabilar egalladi.  Radioelektronika 
sohasining  taraqqiyoti  natijasida  integral  sxemalar,  m ikrosxem alar  yaratildi.  Bir 
necha m '  hajm joyni oladigan  lampali  sxema o 'rnini gugurt  qutisi yuzasidek keladigan 
integral sxema egalladi.  Ularning radiotexnikada qo'llanilishi  natijasida hozirgi  zam on
155

VII  bob.  E lek tro m a g n it te b ra n is h la r va  to lq in la r .  R adioaloqa  asoslari
radio-televizorlari,  v id eo k a m era la r  va  videotelevizorlar,  ko m p y u te rla rn in g   yangi 
avlodi  va  b osh q a la r h a y o tim iz d a n   o ‘rin  oldi.
R a d io e le k tr o n ik a d a   y a rim o 'tk a z g ic h li  e le m e n tla r d a n ,  integral  s x e m a lard a n  
fo y d a la n ilis h i,  b i r i n c h i d a n ,   r a d i o q u r il m a l a r ,  k o m p y u te r la r   va  b o s h q a la r n in g  
egallaydigan  hajm ini  kam aytirdi,  ikkinchidan,  ularning sifatini,  funksiyasini  yuksak 
darajaga  k o ‘tardi,  u c h in c h id a n ,  ular iste'm ol  qiladigan  elektroenergiyani  niho yatd a 
kamaytirdi.
Fan va texnika bir joyda to'xtam aydi,  u  do im o  izlanishda va  rivojlanishda b o la d i. 
Elektronika  sohasi  o ‘rganilishi  va  q o ila n ilis h i  borgan  sari  m ikrolashib  b o rm o q d a . 
Bu  sohasining  obyekti  shu  darajada  kichiklashdiki,  uning  m ateriallarni  o'rg anish  
o ‘lch a m i  a to m   va  m o le k u la la rn in g   o l c h a m i ,   u lar  orasidagi  m asofa  darajasida 
b o l m o q d a .   Bularning  barchasi  «nanotexnologiya»  deb  ataluvchi  so h a n in g   vujudga 
kelishiga  va shiddat  bilan  rivojlanishga olib  keldi.  N anote x n o lo g iy an in g  o 'zi  nim a?
Y u n o n c h a   «nanos»  ning  m a 'n o s i  «m itti»  de m akdir.  N a n o   —  m illiarddan  bir 
ulushni  bildiradi.  M asalan,  1  m  =   109  n m   ( n a n o m e tr)  yoki  1  n m   =   10  9  m.  A to m  
va m olekulalarning o i c h a m i ,   ular orasidagi  masofa  h a m  deyarli  shu tartibda b o l a d i . 
Bir  n e c h a   a to m la r d a n   iborat  tuzilm alardagi  xossalarni  va  ularda  sodir  b o l a d i g a n  
jara y o n la rn i  o ‘rganadigan  va  am alga  tatbiq  qilish  usullarini  o 'r g an a d ig a n   y o ‘nalish 
nanotexnologiya deb  ataladi.
N a n o te x n o lo g iy a   elektronika  sohasi  u c h u n   z a ru r  param etrli  nanosistem alarn i 
yaratish  ustida tatqiqot  ishlarini  olib boradi.  Bunda o'rganilayotgan  obyekt o i c h a m i
1—5  n m   b o l g a n d a   1000  tac h a   a to m ,  5— 100  n m   b o l g a n d a   esa  10'— 10s  ta  a to m  
qam rab olinadi.
21 -asrda nanotexnologiya sohasi bilan birgalikda boshqa nanofanlar —  nanofizika, 
n a no e le ktron ik a,  n a n o k im y o ,  nanobiologiya,  nanotibbiyot  kabi  sohalarning  ha m  
t a r a q q iy o t i   k u t il m o q d a .  U la r n i n g   b a rc h a s i  e le k t r o n i k a ,  e n e r g e ti k a ,  a x b o ro t 
texnologiyasi,  tibbiyot,  m ah su lo tla r  ishlab  chiqarish  va  b osh q a  soh alarning  yuksak 
d arajada  rivojlanishiga  olib  keladi.  Bularning  barchasi  insoniyatning  farovon  hayot 
kechrishi  u c h u n   xizm at  qiladi.
®
1.  Uyali  telefon  haqida  nim alarni  bilasiz?  Uning  nomi  qanday  m a ’noni  bildiradi?
2.  Nima  uchun  uyali telefonning  antennasi  uzun  emas?
3.  Internetga  ulanib,  qanday  ishlarni  bajarish  mum kin?
4.  Elektronika  sohasida  erishilgan  yutuqlarni  aytib  bering.
5.  N anotexnologiya  sohasi  nima  bilan  shug'ullanadi?

M ashqlarning javoblari
M A S H Q L A R N I N G   JA V O B L A R I
1-m ashq.  1. 
F=
  2 ,8 8 - 10
-4
  N.  2. 
F =
  2 .2 5 - 1 0 4  N.  3.  <
7
,  = 
q2
 =  10 
4
  Kl.  4.  r  = 
6
  sm.
2 -m a s h q .  l . / l = 3 0 0   J.  2.  <7=50  C. 
3 . < / = 8 C ;  
я £  =  5 -10
14
  ta.
3 -m a s h q .  1.  / = 0 , 1   A. 
2. 
<7
 =  48  С; 
я £  =  3-1020  ta. 
3 . / = 2 0 m i n ;   4. 
q
 =  180000  C.
4 -m a s h q .  l . / ?  = 0 ,8 5 Q . 
2.  N ikelindan. 
3.  Birinchi sim ning qarshiligi  ikkinchisinikidan 
300  m arta  katta. 
4.  -   8,2  m arta. 
5.  / =  2,5  m. 
6

S -
 0,5  m m 2.
5 -m a s h q .  1.  (У
= 6
  V.  2.  Л = 1 5 П .  
3 . / ?  = 4 4 0 Q .   4 . / ?  = 4 4 0 Q .   5. 
U=
  5,1  V;  / =   50  m.
6
.  / =   1,25  A.
6
-m ash q .  1 . / ? = 1 8 Q .  
2 . / = 0 , 2   A. 
3 . /,=   1 5 s m . 
4. 
U2
  =  44 V.
7 -m a s h q .  1. 
Ux- \
  V; 
t / , = 2 V ;   /? = 15£2; 
t /  = 3 V .  
2.  £/, = £/,= 110  V. 
3 . /=   0,2  A; 
£/,=  0,8  V; 
2  V; 
£/3=  3,2  V. 
4.  я  =   24  ta; 
/ =   0,9  A; 
Я =  240  Q.
5.  £/,=  165  V;  “  / / , =   55  V.
8
-m a sh q .  1. 
R = 2 Q .
 
2 . /? =  2 7 , 5 Q .  
3 .R  = 5 Q .
 
4 . / ? = 2 7 Q ;  
/  = 0,2  A;  /, = 0,1  A; 
Д =  0,3  A. 
5.  R  = 5 7   Q; 
/,= /,=  1,1 
А; 
/,= /,= 0,55 
А; 
/ 5= /  = 0 ,2 7 5 A ; 
7 = 3 ,8 5   A.
9 -m a s h q .  l . / l f =  288  kJ. 
2 . £ = 5 4 J .  
3.  Л =  1  kJ. 
4 . / = 5 A .
1 0 -m a sh q .  1.  V = 2 , 2   kW. 
2.  W = l , l k W .  
3.  / =   17  A. 
4 . /, =  0,7  A.
1 1 -m a sh q .  1 .(2  = 48  kJ. 
2.  0 = 2 , 9   M J. 
3.  Nikelin. 
4.  £’= 2 8 , 5 k J .
1 2 -m a sh q .  1.  /  =  10 A; 
22  m arta. 
2 . / V = 2 , 2 k W .  
3 . / ? = 9 7 £ 2 .  
4 . V = 3 k W .
1 3 -m ashq.  1.  Bardosh  bera  olmaydi. 
2. 
S =
 4 m m 2. 
3 . /7=  242  V.
1 4 -m ash q .  1.  /,  =  22  mA; 
/,=3,6  mA. 
2.  W,  =  4,84  W; 
N2 =
 0,1 296  W. 
3. 
6
^  =  20  V.
1 8 -m ashq.  1 .5   m arta. 
2.  25  ta. 
3. 
U ^~
  350  V.
19-m ashq.  I . 
U2
 = 44 V. 
2.  я, =  120 ta. 
3.  « ,=  
6
ta; 
/,  = 0,09 A; 
/ , =   1,5  A.  4.  Birinchi 
c h u lg 'a m d a g i  o 'r a m l a r  soni  27  m arta  k o'p.
2 0 -m a s h q .  1.  /,  =  200  A; 
/ , =   450000  A. 
2.  5000000  m a rta   ortiq. 
3.  1-bosqichda 
n j n 2
  =  14,3; 
2 -b o s q ic h d a  
n j n 2
  =  5,8; 
3 -b o sq ic h d a  
n j n 2~
  27,3.
2 1 -m a s h q .  1.  r = 5 1 0 4 s;  v  =  2  kH z. 
2.  1   =  2,5  m H .  
3 . C = 9 0 m k F .
2 2 - m a s h q .  1. 
X  
=
  15000  km. 
2.  ? i = 9 4 s m .  
3.  r = 1 0 _
7
s; 
v  =  10  M H z .

M undarija
M U N D A R I J A
K iris h .................................................................................................................................................................3
I  bob.  E lektr  za ry a d la r.  E lektr  m aydon
1-§.  Jism larn in g   elektrlanishi  ...........................................................................................................  4
2-§.  E lektrom etr.  O 'tk a z g ic h la r  va  i z o l a t o r l a r ............................................................................ 6
3-§.  Elektr  zaryad  ................................................................................................................................   8
4-§.  Z a ry a d la n g an  jism larn in g  o 'z a r o  ta'siri.  K u lo n  q o n u n i ....................................................11
5-§.  E lek tr  m a y d o n   ...........................................................................................................................  14
6
-§.  O 'tk a z g ic h la rd a   elektr  zaryadlarning  ta q sim la n ish i............................................................16
7-§.  T abiatdagi  elektr  hodisalari  ....................................................................................................   18
I!  bob.  E lektr toki
8
-§.  Elektr  toki  h aq id a   t u s h u n c h a .................................................................................................... 21
9-§.  T o k   m a n b a la r i...............................................................................................................................  22
10-§.  M etallard a  elektr  toki  ................................................................................................................  27
11 -§.  Elektr  k u ch lan ish   va  uni  o 'lc h a s h   .......................................................................................   29
12-§.  T o k   kuchi  va  uni  o ' l c h a s h ........................................................................................................ 31
13-§.  Elektr zanjirni  yig'ish,  uning  turli  qismlaridagi  tok  kuchi  va  kuchlanishni
o 'lc h a s h  
(Laboratoriya  ishi)
..................................................................................................  33
14-§.  Elektr  qarshilik  ..........................................................................................................................   34
15-§.  Z a njirning  bir  qismi  u c h u n   O m   q o n u n i  ............................................................................   38
16-§.  O 'tka z gic h  qarshiligini  a m p e r m e t r  va v o ltm e tr yord a m id a   aniqlash
( Laboratoriya  ishi)
  ..................................................................................................................   42
17-§.  Rezistorlar.  Reostatlar.  P o t e n s i o m e t r l a r ................................................................................ 43
18-§.  Reostat  y o rd a m id a   tok  kuchini  rostlash 
( Laboratoriya is h i)
........................................... 47
19-§.  O 'tk a z g ic h la rn i  ke tm a -k e t  ulash  ........................................................................................... 48
20-§.  O 'tk a z g ic h la rn i  parallel  ulash  ..................................................................................................51
21-§.  O 'tk a z gic hla rning  ke tm a -k e t  va  parallel  ulanishini  o 'rga nish 
( Laboratoriya ish i)....
  54
III  bob.  Tokning  ishi  va  q u w a ti
22-§.  Elektr  to k ining  ishi  .................................................................................................................   56
23-§.  Elektr  to k ining  q u w a t i   ............................................................................................................  59
24-§.  L am pochkadagi  tokning q u w a ti  va  sarflangan  energiyani  aniqlash
( Laboratoriya  ishi)
  ..................................................................................................................   61
25-§.  Elektr  toki  t a ’sirida  o'tk a z g ic h la rn in g   q i z i s h i .................................................................... 62
26-§.  Elektr  isitish  asboblari  .............................................................................................................   65
27-§.  X o n a d o n n in g   elektr  zanjiri.  E ruvchan  s a q l a g i c h l a r ......................................................... 70
28-§.  X o n a d o n   elektr  zanjiridagi  ulashlar  ....................................................................................73
29-§.  Elektr  xavfsizlik  choralari  ........................................................................................................   76

M undarija
IV  b o b .   M a g n i t   m a y d o n
30-§.  M a g n e tiz m   h aq id a   dastlabki  m a ’l u m o t l a r ........................................................................... 80
31 -§.  T o k n in g   m agnit  m a y d o n i  .......................................................................................................   83
32-§.  E le k tro m a g n itla r  .........................................................................................................................  87
33-§.  E lektrom agnitni  yig'ish  va  unin g   ishlashini  sinash 
( Laboratoriya  ishi
) ..................... 90
34-§.  E lek tro m ag n it  rele  .....................................................................................................................  90
35-§.  Elektrom agnit  releni  yig'ish  va  u ning  ishlashini  sinash 
(Laboratoriya  ishi
)............... 93
36-§.  M ag n it  m a y d o n n in g   to k k a  t a ’s i r i ........................................................................................... 94
37-§.  O 'z g a rm a s   tok  elektr  dvigateli  ...............................................................................................   96
38-§.  O 'z g a rm a s   tok  elektr dvigatelini  o 'rg a n ish   ( m o d e ld a ) 
( Laboratoriya  ishi
)................ 99
V  b o b .   E l e k t r o m a g n i t   i n d u k s i y a
39-§.  Induksion  to k n in g  vujudga  k e l i s h i ..........................................................................................100
40-§.  O 'z g a r u c h a n   induksion  t o k .......................................................................................................102
4 1-§.  O 'z g a ru v c h a n   tok  g c n e r a t o r i ....................................................................................................106
4 2-§.  E lektrostansiyalar  .................................................................................................................... .. 111
4 3-§.  O 'z g a ru v c h a n   tokni  tr a n s f o r m a t s i y a l a s h .............................................................................113
4 4-§.  T ra n s fo rm a to rn in g   tuzilishi  va  ishlashini  o 'rg a n ish  
( Laboratoriya  is h i)
...................117
4 5-§.  Elektr  energiyani  uzatish  ..................................................................................................... .. 118
VI  b o b .   Y a r i m o ' t k a z g i c h l a r
4 6 -§.  Y a rim o 'tk a z g ic h la rn in g   asosiy  x u s u s i y a t l a r i ......................................................................122
4 7 -§.  Y a rim o 'tk a z g ic h la rn in g   tuzilishi  ..........................................................................................   124
4 8 -§.  A ralashm ali  y a rim o 'tk a z g ic h la r  ..........................................................................................   127
49-§.  Y a rim o 'tk azg ich li  dio d   ...........................................................................................................  130
50-§.  Y a rim o 'tk azg ich li  dio d  y o rd a m id a  tokni  to 'g 'rila sh  
(Laboratoriya  ishi)
  ..................  133
5 1-§.  T ranzistor.  Diod  va tran zisto rn in g  q o 'l l a n i l i s h i ................................................................   133
VII  b o b .   E l e k t r o m a g n i t   t e b r a n i s h l a r   v a   t o ‘l q i n l a r .  
R a d i o a l o q a n i n g   f i z i k   a s o s l a r i
52-§.  T e bra nish  k o n tu ri  .....................................................................................................................136
53-§.  E le ktrom a gnit  te b ra n ish la r  ....................................................................................................138
54-§.  E lektrom agnit  to 'lq in la r   ......................................................................................................  142
55-§.  E le ktrom a gnit  to 'lq in la rn i  tarqatish  va  qabul  q i l i s h ........................................................144
56-§.  R a d io a lo q a n in g   fizik  a s o s l a r i ..................................................................................................147
57-§.  T ele k o 'rsa tu v n in g   fizik  a s o s l a r i ..............................................................................................  151
58-§.  Hozirgi  z a m o n   aloqa  v o s i t a l a r i .............................................................................................  153
M ash q la rn in g   javoblari  .............................................................................................................. 157

H ABIBULLAYEV  P O ‘LAT  Q IR G 4 Z B O Y E V IC H ,
fizika-m atem atika  fanlari  doktori,  0 ‘z R   F A a k a d e m ig i
BO YDEDAYEV  A H M A D JO N ,
fizika-m atem atika  fanlari  n o m z o d i.  T D P U   professori
B A H R O M O V   AKBAR  D A LA BO Y EV IC H ,
fizika-m atem atika  fanlari  nom zodi
FIZIKA
8
-sinf
Fizikaga  ixtisoslashgan  sinflar  u c h u n  
o 'q u v   q o 'I la n m a
EL EK TR
Davlat  budjeti  hisobidan  maktab  kutubxona 
zaxirasi  uchun  chop  etildi
«Sharq»  nashriyot-matbaa 
aksiyadorlik  kompaniyasi 
Bosh  tahririvati 
T o s h k e n t—2008
M u h a r r ir  
R.  Yorlaqabov 
Badiiv  m u h a r r ir  
A.  M usaxojayev 
Rassom va  sahifalovchi 
M.Rahmatullayeva 
T exnik  m u h a r r ir  
D.Gabdraxmanova 
M u s a h h ih la r 
J.Toirova,  M.Ziyamuhamedova
Bosishga  ruxsat  etildi  10.01.08.  Bichimi  70  x 90  ' / |6.  «TimesUz» garniturasi. 
Ofset bosm a.  Shartli  bosm a t a b o g i   11.7.  Nashrivot  hisob tabog'i  9,2. 
B uyurtm a №   4253.  Adadi  lOOOOnusxa.  Bepul.
«Sharq»  nashriyot-m atbaa  aksiyadorlik  kompaniyasi  bosm axonasi,
Download 263.75 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   9   10   11   12   13   14   15   16   17




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling