P. Q. Habibullayev, A. Boydedayev, A. D. Bahromov

A .S .P opov  birinchi  bo 'lib   elek trom ag nit  to 'lq i n -   \  
larni  tarqatish  va  qabul  qilish  u c h u n   a n te n n a n i  / 
qo'lladi.  Bu  bilan  u  a n te n n a n i  ixtiro  qildi.

5 6 - § .  R adioaloqaning  fizik  asoslari
o 'tib   b o i g a n d a   bu  relening  yakoriga  ulangan  b o lg 'ac h a   kogerrerni  uradi  va  metall 
qirindilarni  bir-biridan  ajratadi.
A .S.Popov birinchi  radioaloqani  1895-yil  7 -m a y d a  nam oyish etdi.  Bu  radioaloqa 
250  m  m asofada  o ‘rnatilgan  edi.  Popov  o 'z   kashfiyoti  ustida  ishlab,  1899-yilda  20 
km  m asofada  rad ioaloqani  o 'r n a td i.  1901 -yilda  radioaloqa  qu rilm asini  ya n a d a  
takomillashtirib,  218-rasm da tasvirlangan qurilm adagi rele  R2  ni  telegraf qurilmasiga 
uladi.  Shu yili A.S.Popov yaratgan  qurilma yordam ida  150 km  masofada radiotelegraf 
aloqa o 'm atild i.  Sh und ay qilib:
A .S .P op ov   elektro m ag n it  to 'lq inla rn i  tarqatuvchi  va  qabul  qiluvchi  o 'z  
davriga  xos  tak om illashgan  qurilm alarni  yaratdi,  ularni  am aliy  m aqsadda, 
qo'llash  m um kinligini  tajribada  ko'rsatdi.
1.  Ochiq  tebranish  konturi  qanday  hosil  qilinadi?
2.  Gers  vibratori  yordam ida  ele ktrom ag nit  to lq in la r  qanday  tarqatiladi?
3.  G.Gers  e lektrom agnit  to 'lq in la rn i  qay tarzda  payqagan?
4.  G.Gers  tajribalari  qanday  aham iyatga  ega?
5.  A.S.Popovning  ele ktrom ag nit  to 'lq in la rn i  tarqatish  qurilm asida  to lq in la r  qanday 
ta rq atilg an ?
6. A.S.Popovning ele ktrom ag nit to 'lq in larni qabul  qilish qurilm asining  ishlash prinsipini 
tushuntirib  bering.
56-§j 
RADIOALOQANING  FIZIK  ASOSLARI
Yuqori  ch asto tali  o 'zg aru vch an   to k  g e n e ra to ri
D astlab k i  yaratilg an  ra d io a lo q a   q u r ilm a la r id a   u z u n - q i s q a   signallar  fazoga 
tarqatilarva qabul  qilinar edi.  Yillar o'tishi bilan radioaloqa qurilmalari takomillashib 
borishi  natijasida  a w a lig a   tovushni  (n u tq ,  m usiqa),  keyinchalik  tasvirni  uzatish  va 
qabul  qilishga  erishildi.  Radioeshittirish  va  teleko'rsatuvlar vujudga  keldi.
Radioeshittirishn i  am alg a  oshirish  u c h u n   yuqori  chastotali  teb ra n is h lard a n  
foydalaniladi.  M a 'lu m k i,  yuqori  chastotali  tebranishlar  tebranish  k o ntu rid a   hosil 
qilinadi.  Lekin  tebranish  k o nturid a   teb ranishlar  s o 'n u v c h a n   bo'ladi  (213-rasm ). 
Tebran ish   kontu rid a  s o 'n m a s  tebranishlarni  hosil  qilish  uch u n   konturdagi  k o n d e n - 
satorni  h a r bir tebranish  davri  oxirida  zaryadlab  turish  kerak.  M asalan,  ko n tu rn in g  
tebranish  chastotasi  1  M H z   b o 'lsa,  k o n d e n sato rn i  h a r  se k u n d d a   m illion  m arta 
zaryadlab turish  kerak bo'ladi.  B unday tezkorlikdagi  ishni  m exanik  ravishda bajarib 
bo'lm asligi  ayondir.

VII  bob.  E lek tro m a g n it te b ra n is h la r va  toM qinlar.  R adioaloqa  asoslari
219-rasm
21 9 -ra sm d a   tebranish  konturidagi  k ond e n sato rn i 
tebranish  chastotasiga  h a m o h a n g   ravishda  zaryadlab 
turadigan  qurilm a tasvirlangan.  Konturdagi chastotaga 
m o s  ravishda  tr a n z is t o r   to k   m a n b a y in i  u la b -u z ib  
turadi.  B u nd a  ulab-uzishni  boshqarish  u c h u n   teskari 
aloqa g'altagi deb ataluvchi  L{ a g'altakdan foydalaniladi. 
T eb ran ish   konturi  q a n d a y   c h a sto ta   bilan  tebransa, 
k o n d e n s a to r  h a m   sh u n d a y   chastota  bilan  zaryadlab 
turiladi.  Shu  tariqa  tebranish  k o ntu rid a  s o 'n m a s  
te b r a n is h l a r   a m a lg a   osh irilad i.  B u n d a y   q u r il m a d a   s o 'n m a s   yuqo ri  c h a sto ta li 
e le ktrom agnit  tebranish lar  hosil  bo'lad i  va  u n d a n   yuqori  chastotali  o 'z g a ru v c h a n  
tok m anbayi  sifatida foydalaniladi.
Yuqori  chastotali  e le ktrom agnit  tebranishlar  hosil  b o'lad ig a n   va  yuqori 
chastotali  o 'z g a ru v c h a n   to k  m anbayi  sifatida  foydalaniladigan  qu rilm a 
yuqori  chastotali  o ‘zgaruvchan  tok  generatori  deb  ataladi.
T e b ra n is h la rn i  m o d u la ts iy a la s h
Tovush   chastotasidagi  ele k tro m a g n it  t o 'l-  
qin lar ju d a   past  chastotali  bo 'lgan i  u c h u n   ular 
fazoda  deyarli  tarqala  olmaydi.  S h un ing   u c h u n  
ular  yuqori  chastotali  teb ranishlar  y o rdam ida  
tarqatiladi.
Past  c h a sto ta li  e le k tr  te b ra n is h la rn i 
yuqori  chastotatali  elektr  tebranish lar 
y o rd am id a  tarqatishga  tayyorlash jara - 
yoni  tebranishlarni  m odulatsiyalash
deb  ataladi.
220-O  r a s m d a   to v u s h   ( n u t q )   t e b r a n i s h -  
larining bir qismi n a m u n a  tariqasida tasvirlangan. 
M odulatsiyalashni  tovush  teb ranishlarining  bir 
davrga  teng  b o 'lg an   qismi  m isolida  ko'raylik. 
To v u sh  tebranishlarining  bir  davrga  teng   b o 'l ­
gan  qism i  2 20-b   rasm d a   k o 'rsa tilg a n .  2 20 - d  
rasm da esa tovush tebranishining shu bir davrga 
teng  b o 'lg an   qismiga  to 'g 'ri  keladigan  yuqori
220-rasm

5 6 - § .  R adioaloqaning  fizik  asoslari
chastotali teb ranish lar grafigi  tasvirlangan.  Hozirgi  p a y td a b u n d a y  yuqori  chastotali 
tebranishlarni  hosil  qilishda  k o 'p r o q   2 1 9 -ra sm d a   tasvirlangan  yuqori  chastotali 
tranzistorli  g e n e ra to rd a n   foydalaniladi.
220-b  va  220-c/  rasm larda  tasvirlangan  teb ranishlarnin g  birlasmasi  natijasida 
199-e  r a s m d a   k o 'r s a t il g a n d e k   m o d u la ts i y a la n g a n   t e b r a n is h l a r   hosil  qilinadi. 
M odulatsiyalangan  teb ra n ish lar a n te n n a g a  uzatiladi.  A n te n n a   ularni  elektrom agnit 
t o 'lq in la r   tarzida  efirga  (fazoga)  tarqatadi.
D e te k to rla s h
Efirga tarqatilgan  elektromagnit to'lqinlarni qabul  qiluvchi  qurilmaning antennasi 
qabul  qilib  oladi.  A n te n n a  ularni  e le ktrom agnit tebranishlarga aylantirib detektorga 
uzatadi.  D e te k to r  m od ulatsiyalangan  tebra n ishlarda n  tovush  tebranish larn i  ajratib 
oladi  va  ularni  ovoz  karnayiga  uzatadi.  M ik ro fo n d a  gapirilgan  n utq  ovoz karnayida 
eshitiladi.
Eng  sodda  radio
Radioeshittirish  qu rilm asining  birinchi  qismi  -   tovush  chastotasidagi  te b r a ­
nishlarn i  m o d u la tsiy a la sh   va  a n t e n n a   orqali  efirga  ta rq a ta d ig a n   q ism i  asosan 
r a d i o s t a n s i y a l a r d a   a m a l g a   o s h ir i la d i.  I k k i n c h i   q ism i  -   m o d u l a t s i y a l a n g a n  
e l e k t r o m a g n i t   t o 'l q i n l a r n i   q a b u l  qilib  o lish ,  d e te k t o r l a s h   va  e s h ittiris h   esa 
xonad o n lard agi  radiolarda  (priyo m n ik lard a)  am alga  oshiriladi.
Rad io nin g  ishlash  p rin sip in i  eng  sodda radio  misolida k o 'rib  chiqaylik.  Eng 
sodda  detektorli  radioning  tuzilishi  va  elektr  sxemalari  221-ra s m d a   ko'rsatilgan. 
Bunda qabul qiluvchi  an ten n ag a o'zgaruvchan  konden sator  C,  va  induktivlikg'altagi 
L  dan   iborat  tebranish  konturi  ulangan.  K o n d e n s a to r   m uruvvatini  bu rash  orqali 
k o n t u r   c h a sto tasi  so zlanad i.  K o n t u r   c hastotasi  efirdagi  e le k tro m a g n it  t o 'lq in  
chastotasiga teng bo'lganda a ntenna A  shu to'lqinlarni qabul qiladi va zanjirga uzatadi.
2 2 1 -rasm

VII  bob.  E lektro m ag n it te b ra n is h la r va  t o ‘ lqinlar.  R adioaloqa  asoslari
222-rasm
B u n d a   y a rim o 'tk a z g ic h li  diod  D  zanjirdagi  yuqori  c hastotali  o 'z g a ru v c h a n  
tok n in g   bir  t o m o n l a m a   o'tishini  t a ’m inlab  turadi.  O 'z g a ru v ch a n   to k n in g   yuqori 
chastotali  qismi  k o n d e n s a to r  C,  dan  o 'tib   ketib,  telefon  T ga  tovush  tebranishlari 
uzatiladi.  B unda  diod,  k o n d e n s ato r  va  telefon  d e te k to r  vazifasini  h am   bajaradi. 
T e le f o n n i  q u l o g 'im iz g a   tu tib ,  r a d io s ta n s iy a d a   b e rila y o tg a n   r a d io e s h ittiris h n i 
eshitishimiz  m u m k in .  Telefon  o 'rn ig a   kuchaytirgich  va  radiokarnay  qo'yilsa,  eng 
sodda  radio hosil bo'ladi.
Hozirgi  zam onda  radioning  ishlash  prinsipi
Hozirgi  z a m o n d a   radiostansiyasiyadan  ovozni  efirga  uzatish  va  radioda  uni 
eshittirishning blok-sxemasi  222-rasm da tasvirlangan.  Bunda ovoz  m ikrofonda elektr 
tebranishlarga  aylantiriladi,  bu  teb ran ish lar  ovoz  k uchaytirgichda  kuchaytiriladi. 
S o 'n g r a   m o d u la to r d a   g e n e r a to r d a n   k e layotgan  yu q o ri  c h a sto ta li  te b r a n is h la r  
yordam ida modulatsiyalanib antennaga uzatiladi. A n te n n a  elektr tebranishlarni  efirga 
e le ktrom agnit  to 'lq in la r   sifatida  tarqatadi.
R a dioning  an te n n a si  efirdan  kelayotgan  elektrom agnit  to 'lq in la rn i  qabul  qilib. 
ularni  elektr  tebranishlarga  aylantirib  beradi.  Kirish  kontu rid a  efirdan  kelayotgan 
ko'psonli  radioeshittirishlardan  kerakligi  tanlab  olinadi.  T a nlab  olingan  radioeshit- 
tirish  ovoz kuchaytirgichda dedektorlanadi,  kuchaytiriladi va ovoz  kamayiga  uzatiladi.
@
1.  Tebranish  konturida  yuqori  chastotali  s o ‘nmas  tebranishlar  qanday  hosil  qilinadi?
2.  Tovush  tebranishlarni  m odulatsiyalash  qay tarzda am alga  oshiriladi?
3.  D edektorlash  nima  va  u  qanday am alga  oshiriladi?
4.  Eng  sodda  radioning  ishlash  prinsipini  tushuntirib  bering.
5.  Hozirgi  zam onda  radioeshittirishlar  qanday  am alga  oshiriladi?
150

5 7 - § .  T e le k o ‘ rsatuvning  fizik  asoslari
5 7
- § j
TELEKORSATUVNING  FIZIK ASOSLARI
Tasvirni  uzatish
Telestudiyada  tasvirni  uzatish  prinsipi  radiastansiyada  ovozni  uzatish  prinsi- 
piga  o'x shashdir.  T elestudiyada  h a m   tasvir,  h am   ovoz  uzatiladi.  Tasvir  va  ovozni 
uzatish  h a m d a   ularni  qabul  qilishning  blok-sxemasi  2 2 3 -ra sm d a   tasvirlangan.
Vidiokam eraga tushirilayotgan  tasvir shu o n dayoq  elektr tebranishlarga aylantira 
boriladi.  E lektr  te b ra n is h la r  tasvir  k u c h a y tirg ic h d a   kuchaytirilib,  n io d u la to rg a  
uzatiladi.  Bu  tebranish lar  g e n e ra to rd a n   kelayotgan  yuqori  chastotali  teb ran ishlar 
bilan  m odulatsiyalanadi.
Bir v aqtning o ‘zida  m ik ro fo n d a  ovoz elektr tebranishlarga aylantiriladi,  so 'n gra 
ovoz  k uchaytirgichda  kuchaytiriladi,  m o d u la to rd a  g e n e ra to rd a n   kelayotgan  yuqori 
chastotali  te b ra n is h la r  y o r d a m id a   m o d ulatsiyalanib ,  tasvir  m odulatsiyasi  bilan 
birga  a n te n n a g a   uzatiladi.  Telestudiya  an tennasi  orqali  tasvir va ovoz elektrom agnit 
t o ‘lqinlar sifatida  efirga tarqaladi.
Telestudiyada bir vaqtning o ‘zida bir n e c h ta  kanal orqali  teleko'rsatuvlar bo'ladi. 
H a r   bir telek o'rsatuv  alo hid a  kanal  orqali  alohida  c h a sto tala r bilan  m odulyatsiya- 
lanib efirga uzatiladi.
K o ‘p  hollarda  telestudiyada  t o ‘g 'rid a n   tog'ri  olinayotgan  tasvir  em as,  balki 
a w a l d a n   v id eo ta sm a g a y o k i  diskka  yozib  olingan  konsert,  klip,  kino,  turli  filmlar 
uzatiladi.  Bu  hollarda videokam era o'rniga videom agnitofon  q o ‘llaniladi.
223-rasm

VII  bob.  E lek tro m a g n it te b ra n is h la r va  to 'lq in la r.  R adioaloqa  asoslari
Tasvirni  qabul  qilish
X o nadon lardag i  televizorlar  a n te n n a la ri  telestudiyada  efirga  uzatilgan  tasvir  va 
ovozni  o 'z   ichiga  olgan  elektrom ag n it  to 'lq in la rn i  qabul  qilib  oladi.  A n te n n a   qabul 
qilib  olingan  e le k to m ag nit  to 'lq in la rn i  elektr  tebranishlarga  aylantiradi.  Kirish 
k o n tu rid a   a n te n n a   orqali  efirdan  qabul  qilib  olinayotgan  kanallarning  biri  tanlab 
olinadi.  Tegishli  kanaldagi tasvir va ovoz kuchaytirgichlarda kuchaytiriladi.  So'n gra 
detektorlanib  m os  ravishda televizor trubasiga  (ekranga) va ovoz  kam ayiga uzatiladi. 
Telestudiyada  uzatilayotgan  tegishli  kanaldagi  teleko'rsatuv shu  ondayo q  televizorda 
n a m o y o n   bo'lib  boradi.
T elevid en iyan in g   vujudga  kelishi  va  ta ra q q iy o ti
Insoniyat  o 'z i  yashab  turgan  jo y d a n   uzoqdagi  narsalarni  ko'rish  istagi  azaldan 
m avjud  bo'lg an.  Bu  istak  k o 'p   xalqlarning  ertak  va  doston larid a  o 'z   aksini  topgan. 
M asalan,  Alisher  N avo iy n in g   « F a rh o d   va  Shirin»  d o sto n id a   badiiy  shaklda  aks 
ettirilgan.  B unda  Farh o d  Shirinni  sehrli  ko'zguda  ko'rib oshiq bo 'lib  qoladi.  D u n y o  
xalqlari  sh u n d a y   sehrli  k o 'zgu   —  «oynai  jah o n » n i  orzu  qilishgan.  Bu  orzu  20- 
asrga kelibgina amalga oshdi.
T asvirni  u z o q   m aso fa g a   olib  k o 'r s a tis h   tajribalari  2 0 - a s r n in g   3 0-yilla rid a  
b o s h la n d i .  1 9 3 6 -y ild a   B u y u k   B r i ta n iy a n i n g   B i - B i-S i  k o m p a n i y a s i   b iri n c h i  
teleko'rsatuvni  ko'rsatdi.  Shu  yili  Buyuk  Britaniya  va  G e r m a n iy a d a   m u n ta z a m  
telek o'rsatuv lar  boshlandi.  1939-yilda  Moskva  va  L eningrad  (S a n k t-P e te rb u rg ) 
s h a h a r l a r i d a   m u n t a z a m   t e l e k o ' r s a t u v   ishga   t u s h d i .   A Q S H   d a   m u n t a z a m  
t e l e k o 'r s a tu v l a r   1941 -y ild a  b o s h la n d i.  T o s h k e n t d a   t e l e k o 'r s a tu v   1956-yil  5- 
noy abrdan   boshlandi.  1960-yillarga  kelib  m u n ta z a m   telek o 'rsatuvlar  b u tu n   Yer 
yuzini  qam rab  oldi.  Hozirda  duny o d a televideniya yuksak darajada taraqqiy etgan va 
u  insoniyat  ha yotining  ajralmas  qismiga  aylangan.
R a d io e sh ittiris h d an   farqli  ravishda  te le k o 'rs a tu v d a   tasvir  n ih o y a td a   yuqori 
c hastotada -  ultraqisqa  (metrli)  to 'lq in la r diap azo nid a uzatiladi.  Bunday to'lqinlarni 
asosan  telestudiya an te n n a sin in g  bevosita  ko'rinish  doirasida yaxshi  qabul  qilinadi. 
Shu  sababli  telestudiyalarning telem inoralari ju d a  baland  qilib o 'rnatiladi.  M asalan, 
T o sh k e nt  telem in orasin in g  balandligi  375  m  ga  teng.  Yer  yuzidagi  tele m in o ra la r 
ichida  T o sh k e n t  telem inorasi  balandligi  b o 'y ic h a   9 - o 'rin d a   turadi.  D u n yod agi  eng 
b alan d te le m in o ra   Kanadadagi T o r o n to  teleminorasidir.  U nin g  balandligi  550  m ga 
teng.  H ozirda T okio da balandligi  600  m  bo'lgan  eng baland  telem ino ra qurilm oqda.
T e le m in o ra   qa n c h alik   baland  b o 'lm a s in ,  u  teleko'rsatuvlarni  Yer  sharining 
b osh qa  to m o n ig a   uzata  olniaydi.  Bu  vazifa  Yerning  su n'iv  yo'ldoshlari  y o rd am id a  
amalga  oshiriladi.  Orbitaga  chiqarilgan  va  Yer  sharini  aylanib  yurgan  s u n ’iv

5 8 - § .  Hozirgi  zam on  aloqa  vositaiari
y o 'ld o s h la rd a n   a n te n n a   sifatida  h a m   foy­
dalaniladi.  Kosm ik  kemalardagi  a n te n n a la r  
d u n y o   m am la k a tla rid a g i  yirik  telestud iy a- 
larning  tele m in o ra la ri  efirga  u z atg an   tele- 
ko'rsatuvlarni  qabul  qilib  oladi  va  ularni  Yer 
yuzining  bosh qa  joylariga  uzatadi.  Yerdagi 
t e l e m i n o r a l a r   yoki  p a r a b o l ik   a n t e n n a l a r  
kosmik  kemalar antennasidan efirga tarqalgan 
teleko'rsatuvlarni  qabul  qilib  oladi.
N a z a riy   j ih a td a n   3  ta  s u n 'iy   yoMdosh 
36300  km  b alatidlikda  bir-biriga  nisbatan 
s i n x r o n n a   h a r a k a t l a n s a ,   u l a r n i n g   a lo q a  
d iapazon i  Yer  sharining  b u tu n   sirtini  q a m -  
rab  oladi.  Shu  3 ta  kosmik  kem a  yordamida 
Y er  yuzining  istagan  n u q tasid a n   tele k o ‘rsatuvni  olib  ko'rsatilishi  m u m k in   (224- 
rasm).  Bu  h a q d a   7 -sin f «Fizika»  darsligida  h am   s o ‘z  yuritilgan  edi.  Hozirgi  paytda 
teleko'rsatuvlarni  am alga  oshirishda  Yer  shari  atrofida  m u n ta z a m   aylanib  yurgan 
o ‘nlab  s u n ’iy  y o 'ld o sh la r  foydalaniladi.
J a h o n   radio va televideniya tizimi  yildan-yilga takomillashib borm oqda.  Radio va 
televideniyaning bun d ay  yuksak darajada taraqqiyotga erishishi turli  mamlakatlardagi 
olimlar,  m uhan dislar va shu sohadagi b oshqa  mutaxassislarning ulkan  ijodiy faoliyati 
mahsulidir.
2 24-rasm
1.  Telestudiyada  tasvirni  efirga  uzatish  qanday am alga  oshiriladi?
2.  Xonadondagi  televizor  efirga  uzatilgan  tasvir  va  ovozni  qanday  qabul  qilib  oladi 
va  ko'rsatadi?
3.  Televideniyaning  vujudga  kelishi  va  rivojlanishi  haqida  nim alarni  bilasiz?
4.  Telem inoralar  nima  uchun  baland  b o lis h i  kerak?
5.  Yerning  su n ’y  yo 'ldo shla ri  antennalari  orqali  te leko 'rsatu vlar  Yer  sharining  bir 
tom onidan  boshqa  tom oniga  qanday  olib  k o ‘rsatiladi?
5 S ~ §   j  
HO ZIRG I  ZA M O N   ALOOA  VOSITALARI
Uyali  te le fo n
10 -1 5   yil  ilgari  simsiz  telefon  —  uyali  telefonni  k o ‘rib,  h a m m a   hayratlanardi. 
H ozird a  s h a h a r  k o 'c h a la rid a ,  avtobuslarda  yoshlar  q o 'lid a   h a m ,  kattalar  q o l i d a  
h am   uyali  telefonni  ko'rish   m u m k in .
153

VII  bob.  E lek tro m a g n it te b ra n is h la r va  t o ‘ lqinlar.  R adioaloqa  asoslari
Bugun  tad b irk o r  kishilar  o ‘z  hayotini  uyali  telefonsiz  tasavvur  qila  olmaydilar. 
Uyali telefon  m a s ’ul  xo dim n i,  tijoratchini,  tadbirkorni,  mutaxassisni  o ‘z  xodimlari 
va  ham korlari  bilan  ishonchli  tez k o r  aloqani  t a ’m inlashga  im k on  beradi.
Dastlabki  uyali  telefon  xizmati  b o 'y ic h a   reklam a  e ’lonlari  1991 -yilda  paydo 
b o 'lgan .  O 's h a n d a   uyali  telefonning  massasi  5  kg  bo'lib,  uning  narxi  2000  dollar, 
t a r m o q q a   ulash  u c h u n   y a n a   s h u n c h a   sarflash  kerak  b o 'l a r   edi.  Hozirgi  uyali 
telefonning  massasi  b o r -y o 'g 'i  100—200  g,  uni  bem alol  c h o 'n ta k k a   solib  yursa 
b o 'lad i,  narxi  h a m   u n c h a   q im m a t  emas.
Uyali  telefon  k o 'p   zonalarga  b o 'lin g a n   kichikroq  h u du dga  xizm at  ko'rsatadi. 
Bu  z o n a la r  s h a h a r   planida  asalari  uyasiga  o'xshaydi.  Uyali  telefon  no m i  h a m  
s h u n d a n   kelib  c h iqqan:  inglizcha  cot-cell— m um katak,  y a ’ni  asalari  uyasi  degan 
m a ’n o n i  bildiradi.
H a r   bir  z o n a ,  y a ’ni  uyaning  radiusi  rad ioaloqanin g  tu rg 'u n lik   zonasi  bilan 
aniqlanadi  va qabul  qiluvchi—uzatuvchi  rad ioq urilm aning quvvati, joy  topologiyasi 
va chastota diapazoniga bog'liq bo'ladi.  C ha stota  diapazoni  q anchalik yuqori  bo'lsa, 
uyan in g  radiusi  sh unchalik   kichik,  lekin  signalning  to 'siq lard a n   o'tish   qobiliyati 
sh unchalik yaxshi  bo'ladi.  Eng m u h im i,  chastota diapazoni  qan chalik  yuqori bo'lsa, 
radioqurilma shuncha ixcham  va shuncha katta miqdordagi abonentlik radiokanallarini 
tashkil  etish  im koniyati  yaratiladi.  Hozirgi  uyali  telefonlar  450,  800,  900,  1800 
M H z   c h a s to ta la rd a   ishlaydi.  C h a s to ta   d ia p a z o n i  yuqori  b o 'lg a n i  u c h u n   h a m  
a n te n n a sin in g   uzun  bo'lishi  shart  emas.  Aloqa  u c h u n   uyali  telefon  apparati  ichida 
joylashgan  bir  n e c h a   sa n tim e tr  uzunlikdagi  a n te n n a n in g   o'zi  yetarlidir.
H a r   bir  uyali  telefo n   a p p a ra tin i  m ik r o k a lk u la to r   sifatida  q a ra sh   m u m k in . 
Z a m o n a v iy   uyali  telefo n   a p p a ra tla rid a   hisoblash,  turli  m a ’lu m o tla rn i  a p p a ra t 
xotirasiga  yozib  qo'yish,  qisqa  m atnli  xabarlarni  yuborish  va  qabul  qilsh  (S M S ), 
ularni  xotirasiga  yozib  qo'yish,  fotosuratga  va  videoga  olish  kabi  ishlarni  bajaradi.
In te rn e t  haqida  tushuncha
Intern et  —  bu   bir-biri  bilan  aloqa  kanallari  b o 'y ic h a   m u lo q o t  qiladigan  turli  xil 
k o m p y u te r   tarm o q la rin in g   b u tu n   j a h o n   uyushmasidir.
I n e r n e t   istalgan  fo y d a la n u v c h i  u c h u n   o c h iq   b o 'l g a n ,  u m u m i y   m u r o j a a t  
q i l i n a d i g a n   t a r m o q d i r .   H o z i r d a   i n t e r n e t   b u t u n   j a h o n d a g i   y u z   m i l l i o n l a b  
foydalanuvchilarni  birlashtirgan  va h ar yili  ular soni  deyarli  ikki  m arta  k o 'p aym oq da.
H o zirda  h ar  kim  o 'z in in g   shaxsiy  kom py uterini  internetga  ulashi  m u m k in . 
H a r   k im   i n t e r n e t   t a r m o g ' i d a n   u ni  q i z i q ti r g a n   ix tiy o riy   m ax fiy   b o 'l m a g a n  
m a ’lu m otlam i olishi,  tarm o q bo'yicha  o'zining istalgan  mamlakatdagi  hamkasblariga 
xatlarni  yuborishi  va  qabul  qilib  olishi,  o 'z in in g   reklamasini  joylashtirishi,  turli
154

5 8 - § .  Hozirgi  zam on  aioqa  vositalari
fotosuratlar,  m usiqa,  klip,  videofilmlar,  video  o'y inlarni  olish  m um k in.
Internet  —  bu  axborotlarn ing   cheksiz  dunyosi,  unga  kirib  olish  va  u  yerda 
uzoq  vaqt  yashash  m u m k in .
Internet  turli  Yer  yuzidagi  yuzlab  million  kom py uterlarn i  va  lokal  tarm o q larni 
birlashtiradi.  T a rm o q   u m u m iy  boshqarish  m arkaziga  ega e m as va  k im ningdir mulki 
h a m   e m as.  I n te r n e t n in g   b o s h q a   k o m p y u te r   t a r m o q la r i d a n   m u h i m   farqi  a n a  
shundadir.
In tern etga  ulanish  xizm at  ko'rsatuvchi  k o m p an iy a la r  —  provayderlar  orqali 
am alga oshiriladi.  Provayderlar o 'z   mijozlariga xizm at  ko'rsatib boradi.
T a r m o q q a   ulan g a n   h ar  bir  k o m p y u te r   o ‘zining  m anzilig a  ega,  shu  m anzil 
b o 'y ic h a   uni  d u n y o n in g   istalgan  n u q tasid a n   boshqa  a b o n e n t  topib  olishi  m u m k in .
In ternet  tarmogMning strukturasi  tip i k m i jo z —serverli,  ya 'n i  ta r m o q d a n   asosan 
axbo rot  oluvchi  k o m p y u te r la r   bor,  b u lar  «mijozlar».  M ijozlarni  axborot  bilan 
t a ’m inlo vch i  k o m p y u te rla r  h a m   bor,  b u la r  «serverlar»  (tabiiyki,  serverlar  ham  
m a ’lum ot  oladilar,  a n iq r o g li  uni  yig'adilar,  lekin  baribir  ularning  asosiy  vazifasi 
a xborotni  berishdir).
I n te rn etn in g   m u h im   xususiyati  shu n daki,  u  turli  xil  tarm oq la rni  birlashtirib, 
b u n d a   h e c h   q a n d a y   ierarxiyani  hosil  q ilm ay d i  —  t a r m o q q a   u la n g a n   b a rc h a  
k o m p y u te rla r  teng  huquqlidir.
O lzbek isto nda  in tern etg a  ulanishga  d o ir  xizm a tla r  1997-yildan  boshlangan. 
M a m la k atim izd a   jadal  rivojlanayotgan  k om pyuterlashtirish  intern et  tarm o g 'in in g  
h a m   kengayib  borishiga  i m k o n   b e rm o q d a .  O 'z b e k is to n   Respublikasi  V azirlar 
M ah k am asi  t o m o n id a n   2001 -yilda  qabul  qilingan  « In te rn etn in g   xalqaro  axborot 
tizimlariga  kirib  borishni  ta 'm in la s h   dasturini  ishlab  chiqishni  tashkil  etish  c h o ra - 
tadbirlari  to'g'risida»gi  qarori  O 'z b e k isto n n in g   bu  bo rad a  xalqaro  m iqyosda  o 'z  
mavqeyiga ega bo'lishiga  xizmat  qilmoqda.