Pedagogikalıq sheberliktiń metodologiyaliq máseleleri. J o b a

Jeke uqipliliq, didaktikaliq uqipliliq hám shólkemlestiriwshilik uqipliliǵi.
Jeke uqipliliq balalarǵa beyimlilikten baslanadi. Beyimlilik degende biz balaǵa súyispenshilikti olar menen qarim-qatnasta boliwdi, balalarǵa jaqsi tilekler aytiwdi túsinemiz. Olarǵa júdá diqqatli hám názik sezimli boliwi kerek. Uqipliliq jáne bir komponentten yaǵniy sabirliliq hám ózin-ózi tuta biliwshilik. Muǵallim hár qanday jaǵdayda ózin sabirli tutiwi,diqqatli boliwi kerek, óz temperamentin basqara aliwi, minez-qulqin qadaǵalay biliwi hám olardi duris paydalaniwdi yaddan shiǵarmawi kerek.
Didaktikaliq uqipliliqqa túsindiriw,pikirdi aniq etip jetkeriw jatadi. Bunday uqipqa iye muǵallimler qiyin materiallardi ápiwayilastirip, awirdi jeńillestirip oqiwshilardiń sanasina toliq jetkerip bere aladi. Bunday jaǵdayda oqiwshiniń psixologiyasin esapqa aliwi kerek. Xázirgi waqitta hár qiyli ilimpazlardiń izertlewlerine tiykarlana otirip pedagogikaliq xizmettiń alti jetekshi uqipliliǵin kórsetiwi múmkin.
1.Kommunikativlik yaǵniy adamlarǵa jaqsi til tabiwshiliqta qatnas jasay biliw uqibi.
2. Pertseptiv kabilet-sezgirlik, empatiya, pedagogikaliq entuitsiya.
3.Erikli tásir jasaw hám logikaliq isendiriwge uqipliliq.
4. Kúshli sezimge turaqliliq.yaǵniy ózin-ózi basqara biliw uqipliliǵi.
5.Optimistlik boljaw uqibi.
6. Dóretiwshilikke bolǵan uqipliliq.
Hár bir muǵallim óziniń uqibin tekseriwdi qatnas jasay biliw uqibinan baslaw kerek. Sebebi balalar menen jaqsi til taba biliw hám qanaatlaniw sezimi óz kásibine degen súyispenshilikti qorǵap qaladi. Uqipti qorǵaw júdá quramali sana ol tek kórgende esitkende payda bolmastan, al diqqat awdarilǵan tárepke qaray qiziǵiwshiliq artqanda, sonday-aq maǵliwmatlardi qayta islew boyinsha aqildiń kúshli jumis islewinde payda boladi. Baqlaw hám tájiriybeler islew adamdaǵi sezgirlik uqibiniń rawajlaniwina tiykar boladi. Sheber boliw degen sóz- bul pedagogikaliq protsesstiń barisin aldin ala boljaw. Bunda xesh qanday jasirin sir joq. V.A. Suxomlinskiydiń aytqaninday “Aldi menen bala júreginiń háreketin biliw kerek” .
Dinamizm- bul isendiriw hám biylep aliw uqibi, bul ishki energiya tásir etiw háreketleriniń hár qiyli jańasha usili. Dinamizm kúshli sezimtalliq turaqliliq penen baylanisli. Pedagogtiń ózin-ózi basqara biliwi kúshli sezimtalliq turaqliliǵin keltirip shiǵaradi hám ol hár qanday jaǵdaylarda ózin-ózi basqara aliwina múmkinshilik beredi.
Optimistlik boljay biliwshilik jetekshi kásiplik pedagogikaliq uqipliliqtiń baslawshisi bolip tabiladi. Optimizm – bul keleshekke iseniw, tabisqa iseniw, kewil xoshliq.
Pedagogikaliq texnika muǵallimlerge oqiwshilarǵa hám olardiń ata-analari menen qatnas jasaǵanda duris jol-joba kórsetiw múmkinshiligin bildiredi. Balalar menen ádepli, sipayi qatnas jasaw, sózlerdiń aytiliwi, mimikani, qol háreketin duris tańlawdiń barliǵi pedagogkaliq texnika túsinigine kiredi. A.S. Makarenkoniń kórsetiwi boyinsha (beri kel degen sózdi 15-20 túrli dawis penen aytip úyrengende bet álpetinde denesinde hám dawisinda 20 túrli biliner-bilinbes ózgerislerdi islep úyrengennen keyin ol xaqiyqi sheber bolǵan. A.S. Makarenkoniń aytiwi boyinsha pedagogikaliq texnika bul dawis basshiliq etiw iskusstvosi kóz-qarastan paydalaniw sheberligi degen sóz.
Pedagogikaliq jaǵday hám pedagogikaliq másele. Pedagogikaliq másele bul pedagogikaliq sheberliktiń tiykarǵi dárejesi oni sheshiw pedagogtiń kásiplik dárejesin kórsetedi. Pedagogikaliq másele bul payda bolǵan pedagogikaliq sitwatsiyani túsiniw hám sheshiw jańa dárejege jetkeriw bolip esaplanadi. Barliq pedagogikaliq xizmet pedagogikaliq jaǵdaylardiń dizbeginen turadi. Olarǵa muǵallimler hám oqiwshilar tárepinen oylamaǵan jerde hám arnawli túrde dúziledi.
Oqiw baslandi deyik. Klassqa keshikken oqiwshi kirip keldi. Bul pedagogikaliq jaǵday úyge tapsirmani tekseriw bir neshe oqiwshilar sabaqqa tayarlanbay kelgen- bulda sitwatsiya h.t.b. Bul barliq waqitta konfliktti (kelispewshilikti) payda etpeydi. Biraq kútilgen nárse menen xaqiyqatliq arasindaǵi qarama-qarsiliq keltirip shiǵaradi. Bul pedagogikaliq jaǵdaydi muǵallim túsinedi hám ózi ushin máseleni payda etedi. Strategiyaliq hárakterde( oqiwshilarda juwapkershilikti, shólkemleskenlik sezimlerdi talay tárbiyalaw) taktikaliq hárakterde( bilimdi esapqa aliw hám tekseriw qurallarin islep shiǵiw, sabaqti biliw iskerligin jetilistiriw) pedagogikaliq jaǵdayda ( oqimaǵanlardi, keshikkenlerdi sabaq waqtinda basqa jaqqa kewil bólgenlerdi qalay etip esapqa aliwǵa boladi. Bul jerde muǵallimniń sheberligi hár qanday pedagogikaliq jaǵdaydi máselelerge aylandira biliw uqibinda kórinedi. Solay etip pedagogikaliq xizmeti duris baǵdarda basqarilǵan jaǵdayda ǵana hár qanday sitwatsiya máselege aylaniwi múmkin. Másele bir neshe sheshimge iye boliwi múmkin. Jaqsi nátiyjege erisiw muǵallimniń bilimine, kabiletine, texnikani iyelewine baylanisli boladi
Xalqimizdiń ótmishin qansha bilsek, úyrensek, házirgi ómirimizdi turmis tárizimizdi sonsha tuwri hám aniq túsinip jetemiz.
Ózbekstan ǵárezsizlikke erisken kúnnen baslap-aq ótken qisqa waqit ishinde ózbek, qaraqalpaq xalqi siyasiy ekonomikaliq hám mádeniy tarawlarda úlken jetiskenliklerge eristi. Óz tariyxinda jańasha oylaw tiykarinda erisken ata-babalar qaldirǵan bay mádeniy ruwxiy miyrasti úyreniwge miyasar boldi, milliy mádeniyatimiz qayta tiklendi, Respublikamizda ilim. pán, solardan pedagogika páni jańa rawajlaniwǵa kóterildi hám basqa da isler ámelge asirilmaqta.
Orta Aziyada áyyemgi hám qulshiliq dáwirlerde bala tárbiyasinda násiyat, májbúrlew, orqitiw hám basqa da usillardan paydalanǵan. bul usillar balaniń isine baha beriw nátiyjesinde túsindiriw isleri jeke hám topar túrinde ámelge asirilǵan.
B.á.sh. úsh mińińshi jillardan baslap b.á.sh VI ásirlerge shekemgi jámiyetlik tariyxiy turmisti óz ishine alatuǵin zaratushtra dininiń «Avesto» tilinde jaratilǵan kitaplariniń jámi «Avesto» tariyxta úlken áhmiyetke iye. Ol óz dáwiriniń mádeniy ilimiy baǵdarin belgilep berdi hám xaliqtiń sotsial siyasiy dizimin, úrp-ádetin, tálim -tárbiya siyaqli bir qatar máselelerdi aship berdi. «Avesto» adamlardi tárbiyalawdaǵi maqset olardi jaqsiliq etiwge úyretiw hám turmistaǵi jaqsi islerdi rawajlandiriw dep belgilegen. Bul ushin adamlar siylasiqli. Jaqsi mámle, qayir saqawatli, miynet súygish boliwi kerek.
Kitapta aqilli boliw, ilimlerdi úyreniw ustazlardan tálim aliw arqali ámelge asadi. Bilimli ustazlardiń jaslarǵa aqil tárbiyasin beriwde xizmeti ulli degen kóz-qaraslar orin alǵan. Ustazliq etiw ushin tereń bilim, tájiriybe, al shákirt boliw ushin úyreniwge qábiletlilik kerek ekenligi aytilǵan. Ustaz boliw, belgili bir ilimler tarawinan tálim beriw úlken pedagogikaliq uqipliliqti hám tájiriybelilikti talap etedi dep bayanlanilǵan.
Arab xalqiniń ulli oyshil danishpani. Siyasiy isker Muhammed Ibn Abdulla islam dinine ol Qurandi hám bunnan keyingi kiyeli derek, danaliq sózler alti mińnan aslam «Hádis» lerdi jaratti».
Payǵambar óziniń bir hádisinde Ibadat páziyletlerinen góre ilim páziyletleri maǵan súykimlirek degen edi. Bul jerde dinge pútkil berilip siyiniwshiliqtan góre ilimge qiziǵiw. Ilim sirlarin úyreniwdi áhmiyetli dep esaplaǵan. sebebi ilim jámiyetlik rawajlaniwdi támiyinlewshi faktorlardiń biri, xaliqqa baxit jolin silteytuǵin shamshiraq dep kórsetti. Bir saat ilim úyreniw túni menen namaz oqip shiqqannan abzaldur. Bir kún ilim úyreniw úsh ay oraza tutqannan jaqsidur dep insanlar ushin zárúr nárse Alla ushin ilim úyreniw, duńya sirlarin biliwdi áhmiyetli dep kórsetti. Bul máselede ustaz-ulamalardiń atqaratuǵin xizmeti úlken ekenligin túsindirdi. Ilim joq bolmaydi. Oniń keltiretuǵin paydasi izgi áwladlar ushin da jaramli hám bárqulla dawam etiwshi qubilis.
Pútkil dúńya júzine dańqi jayilǵan alim-oyshillar Rudaki. Farabiy, Beruniy, Ibn-Sino, Yusuf Xos Xojib. A.Yugnakiy. X.A.Yassawiy h.t.b. ózleriniń tálim-tárbiyaliq hám dóretiwshilik jumislarin alip bardi. olar tárbiyashi ustazlar, muǵallimlerdiń xizmet sheberligi haqqinda jaqsi pikirlerin aytti. Farabiy muǵallim ushin tálim-tárbiya júrgiziw usili kóp ekenligin, buniń eki túri: 1. Túsindiriw. Májbúrlep, shara kóriw basli usillar ekenligin eskertedi. Jaslarǵa bilimdi túsindirgende olardiń yadlap aliwi emes, al izbe-izligin saqlap. Belgili bir baylanislar boyinsha yadta toliqtirip uǵiwi zárúr dedi. Muǵallim shákirtine qatnasta qatal, yaki kútá bosań bolmawi kerek, sebebi oǵada qabil boliw oqiwshilardiń muǵallimge degen jek kóriwshiligin tuwdiradi. Al júdá bosańliq ustazǵa hám ol oqitip atirǵan pánge mensinbewshiligin payda etedi.
Beruniy ilimniń payda boliwi hám oniń waziypalari máselesinde tereń pikirler bayanlap Ilim túrlerin adamlardiń tirishilik turmisindaǵi zárúrlikleri duńyaǵa keltiredi dep jazadi. Jaslar ilimniń tabislarin ózlestirip, ilimdi taǵida rawajlandiriwi hám izgi áwladlarǵa úyretiwi kerek dedi. Sol sebepli ilim úyretiwde ustazlardiń roli úlken ekenligin, oniń jetik bilimli adamlar boliwi, eger ustaz tereń bilimli bolmasa, shákirtleride ilim tarawinda shala sawat bolatuǵinin eskertip: muǵallim qanday bolsa oqiwshisida sonday boladi-dedi. Oniń pikirinshe: Bilim qaytalaw hám tákirarlawdiń jemisi.
Ibn Sinoniń tálim-tárbiya haqqindaǵi kóz-qaraslari (980-1037) Orta Aziya xaliqlariniń pedagogikasiniń rawajlaniw tariyxinda úlken orinǵa iye. Ibn Sina Oqitiwshi balalarǵa tálim bermesten aldin olardiń minez-qulqin úyreniwi hám bilimlerin tekseriwi kerek. Dáslep ol oqiwshiniń nege nege qiziǵatuǵinliǵin tekserip soń oǵan óner yamasa bilim túrin usiniwi kerek dep kórsetti. Tárbiyashi rasgóy, ádil, taza kiyinetuǵin hám biliw zárúrligin atqaradi. Ol jas áwladti oqitiwda hám tárbiyalawda aldina bir qansha talaplar qoyadi. Oniń pikirinshe: 1 Tárbiyashi balalar menen sáwbette tómenshik boliwi kerek.
2. muǵallim oqiwshilar tálimdi qalay ózlestirip atirǵanin baqlap bariw kerek.
3 Oqitiw protsessinde muǵallim hár qiyli usillardi qollaniwi kerek.
4 Tárbiyashi oqiwshiniń este saqlawi hám basqa qábiletlerin biliwi kerek.
5 tárbiyashi balalardi tárbiyalawda tiyisli sharalardi kóriwi, ótkenlerdi tákirarlawdi májbúr etiw arqali olardi pánge qiziqtiriw kerek. 6 tárbiyashi óz pikirin bayan etiwden aldin máseleniń mánisine ózi túsinip aliwi keyin oni qisqa aniq etip, ádebiy tilde túsindiriwi kerek. Kóp sóylemewi kerek, dep túsindiredi.
Ulli oyshil A.Nawayi jaslarǵa tereń bilim beriwde muǵallimler hám ustazlardiń ózleri bilimli tárbiyali boliwi kerek deydi. Bir kúshli adam bir jas balani saqlawǵa ázzilik etedi. Oqitiwshi bolsa bir waqitta ilim hám ádep úyretedi. Eger, shákirt patshaliqqa erisse de muǵallimge qulliq qilsa arziydi. Tárbiya hám bilim ata-ana hám oqitiwshi tárepinen beriliwi kerek dep aytadi.
Gretsiya hám Rim filosoflari pedagogikaliq kásip ilim bilim hám sheberlik haqqinda áyyemgi Gretsiya hám Rim mámleketlerinde pedagogikaliq teoriya pedagogika filosofiyaniń bir ajiralmas bólimi sipatinda rawajlandi. Sokrat Platon Demokrit Aristotel’, h.t.b. danishpanlardiń miynetleri ideyalari áhmiyetli orindi iyeledi. Bul alim danishpanlar tálim tárbiya teoriyasin jaratti. Sokrat b.e.sh. 469 jil Afinada tuwiladi. Ol haqiyqatti báseki arqali. Gúrrińlesiw joli mene biliw, ańlaw múmkin degen ideyani ilgeri súredi. Ol usinis etken bul pikir óz dáwirinde „Sokrat metodi“ dep atalǵan. Sokrattiń tálimati boyinsha insan eń dáslep ádep dárejesi, insan ushin áhmiyetli bolǵan paziyletlerdi iyelep aliwi kerek. Insan bunday ádep ikramliliq paziyletlerdi ilim pán tálim arqali úyrenedi. ónerden jaqsiraq ilimnen ulli nárse joq dep adamlardiń ilim úyreniwine, óner biliwine úlken áhmiyet beredi.
Platon. Gretsiyaniń ataqli filosofi ol b.e.sh. 428 jil Afina qalasinda aristokrat shańaraǵinda duńyaǵa keledi. Platon 388 jillari óziniń filosofiyaliq mektebin dúzedi. Mektepti Afina qaharmani Akademiya húrmetine „Akademiya“ dep ataydi hám ilimiy islerin dawam etedi. Platonniń pikirinshe. úlkenlerdiń balalarǵa kórsetken tásiri balalarda ádep-ikramliliq sipatlariniń payda boliwinda kórinedi. Tásir etiw-kishi jastaǵi balalardi tárbiyalawdiń tiykari bolip esaplanadi,-dep kórsetedi. kishi jastaǵi balalar zawiqlaniw qayǵiriw arqali jaqsiliq hám baxit haqqindaǵi túsinikke iye boladi. Platon qurali dep esaplaydi.
Demokrit. (b.e.sh. 460-370) filosofiya, dóretip, insan shaxsiniń qáliplesiwiniń oniń tábiyati hám matematika oyin ádebiy shiǵarmalar oqip beriwdi ápsana ertekler aytip beriwdi tárbiya, fizika, biologiya, meditsina, psixologiya, sanaatqa baylanisli shiǵarmalar tárbiyasina baylanisli dep esaplaydi. Eger insan oqimasa sheberlik hám danishpanliqqa erise almaydi. Insan shiniǵiw. Jumis islew arqali er jetedi. Jaslarǵa aqil parasatliliq, úlkenlerge danaliq tán. Aqil parasatti olarǵa tábiyat baǵishlaydi-degen pikirdi alǵa súredi.
Demokrit balalarǵa úlgi boliw, sóz arqali tásir etiw, isendiriw hám dáliller menen tárbiyalawǵa olardi miynet etiwge ádetlendiriwge úlken áhmiyet beredi.
Aristotel’ A’yyemgi Gretsiya filosofi b.á.sh. 384 -322 j jasaǵan. Aristotel’ 20-jil dawaminda Afina qalasinda Platon Akademiyasinda tálim aladi 343 jili Makedoniya taxtiniń iyesi Aleksandr Makedonskiydiń tárbiyashisi bolip xizmet etedi. 355 jili Afinada Likey atindaǵi mektepti shólkemlestiredi Ol biologiya logika filosofiya etika matematika psixologiya tarAWlari boyinsha birneshe shiǵarmalar dóretti Ol jaratqan ilimiy dóretpeler antik dúńyaniń eń ulli jemisi sipatinda ruwxiy mádeniyattiq rawajlanwinda zárurli áhmietke iye boladi
Aristotel’ óziniń ádep-ikramliliqqa arnalǵanshiǵarmalarinda insandi hár tárepleme rawajlandiruda aqil hám yadtiń áhmiyetin ekenligin aytip ótedi Jasin esapqa alǵan halda fizikaliq ádep-ikramliliq hám aqil tárbiyasin birgelikli ámelge asiriw kerekligin aytadi
Kvintilmon A’yyemgi Rimde jasaǵan. Ol oqitiwshilardi óz qániygeligi boiinsha tereń bilimge iye boliwlarin talap etti. Ol: «qálbi jasalma isenim menen tolǵan tek ǵana ózlerin alim dep bilgen adamlardan jamani joq»-dep kórsetti. Balalar tárbiyasi haqqinda bir qansha pikirlerin atap kórsetedi. Balalar menen úzliksiz ráwishte túrli qiziqli ráwishte túrli qiziqli shiniǵiwlar shólkemlestiriw lazim. Jas balani maqtaw menen kewilin kóteriw marapatlaw siyliqlaw tárbiyada dóretiwshilik iskerligin rawajlandiriw zárúr. Kvintilmon tálimde kórgizbelilikke úlken itibar qaratadi, tálimde izbe-izlilik hám baylanisliliq boliwdi talap etedi. Oniń pikirinshe balaǵa kóp nárseni úyreniwge májbúr qilmaw kerek, biraq bilgenin bekkemlew kerek. Balaniń oylawi bekkem, ádebiy sóylewge iye boliwi kerek. balalarda bul kónlikpeni mektepke shekemgi jastan balalardi rawajlandiriw zárúr dep kórsetedi.