Pedagogikalıq sheberliktiń metodologiyaliq máseleleri. J o b a

Qádiriyat - dep jámiyet ushin áhmiyetli bolǵan, millet, elat hám sotsialliq toparlardiń mápleri hám maqsetleri jolinda xizmet qilatuǵin erkinlik, sotsialliq ádalatliq, teńlik. haqiyqatliq, aǵartiwshiliq, gózzalliq, hadalliq, óz burshina sadiqliq siyaqli paziyletlerdiń jiyindisina aytiladi. Qádiriyat sotsialliq- tariyxiy qubilis bolsa da oniń áhmiyeti hám mazmuni jámiyet aǵzalariniń oǵan bolǵan qatnasi tiykarinda belgilenedi.
Búgingi kúnde jaslardi ǵárezsizlik ruwxinda tárbiyalawda milliy hám uliwma insaniyliq qádiriyatlardan paydalaniw tálim-tárbiya nátiyjeliligin asiriw menen birge jámiyetimizdi ekonomikaliq, sotsialliq, siyasiy dárejesin kóteriwge de xizmet qiladi.
Ózbekstan xalqiniń milliy úrp-ádetleri, turmis tárizin tereń úyrenip, hádislerde keltirilgen hikmetli sózlerdi házirgi aldińǵi mádeniyat dúrdanalari menen bayita otirip, duris tárbiyaǵa tán uliwma insaniyliq paziyletlerdi altiǵa bóledi:
1. Insanniń uliwma paziyletleri: jaǵimliliq, gózalliq, kórkemlilik. Kórkem adam tek kiyimi menen emes, sózi, ádebi menen de itibardi ózine tartadi. Kewli ashiqliq, kemtarinliq, ózgelerdiń húrmetin ornina qoyiw, sózge sheshenlik, az sóylep kóp isleytuǵin úlken tájiriybeni iyelew, beyimlilik, ziyali, sawatli, tábiyiylik.
2. Aqiliy qásiyetleri- adamgershilikli, qanaatshil, jankúyer, miyrimli, itibarli, mulayim, ádep-ikramli, keshirimli, úlkenlerge húrmet kórsetiw, sabirli, óziniń jeke mápin uliwma mápke boysindiriw.
3. Isbilermenlik, issheńlik qásiyetleri- quntliliq, intaliliq, juwapkershilikli, hadalliq, páklik, joqari bilimlilik, shaqqanliq, tártiplilik, alǵa ilgerilewshilik, shidamliliq, óz is rejesine iye boliwi, tejep is júritiwi, saqiyliq.
4. Insanniń bilimdanliq qásiyetleri- ziyrekligi, qatiqulaqliǵi, tereń pikir júritiwi, tiykarlaniwshi, boljawshiliǵi, dóretiwshiligi aniq-ráwshan kórsete aliwshiliǵi, kritikalawshi, qiziǵiwshiliǵi. diqqatliliǵi, tereń bilimliligi, házir juwapliliǵi.
5. Erk qásiyetleri-shaqqanliǵi. epshilligi, kóterińki ruwx, intizamliǵi.
6. Sezim qásiyetleri- shadiqurram, házilkesh, isengish, kek saqlamaytuǵin, uyalshaq, tartinshaq, diyanatli, kishipeyillilik, iybelilik, azadaliq, názik tábiyatliliq.
Usi joqarida atap ótilgen jeke qásiyetlerdi hár bir muǵallim oqiwshilar menen qarim –qatnas jasaw payitinda olarda qáliplestirip hám rawajlandirip barsa oqiw tárbiya jumislariniń jaqsi jolǵa qoyilǵanliǵinan dárek beredi. Barliq mámleketlerde de usinday jaqsi qásiyetlerdi óz xalqiniń boyina sińdirip bariwǵa háreket qiladi. Tárbiyaniń uliwma maqseti pedagogikaliq protsesste jeke maqsetke-uliwma insaniyliq paziyletlerdi qáliplestiriwge qaratiladi.
Milliy qadiriyatlarimiz degende biz ata-babalarimizdan bizge shekem jetip kelgen, oraza hayt, qurban hayt, Nawriz bayrami, besik toy, súnnet toy, bala úylendiriw, qiz uzatiw, toylarina baylanisli túrli merekeler, sonday-aq xaliqtiń hár túrli dástúrleri, ata-analarǵa húrmet, jaslarǵa izzet, milliy ádep-ikramliliq normalarin saqlaw, bilim aliw shańaraqtiń bekkemligine erisiw, ustazlardi qádirlew, qaytis bolǵanlar qábirin ziyarat qiliw, elge xaliqqa mehir-muxabbat, Watandi súyiw, ardaqlaw, áskerlikke óz iqtiyari menen bariw, internatsional boliw h.t.b. túsinemiz.
Qaraqalpaq xaliq dástúrlerinde balani kishkene jasinan baslap miynetke úyretiledi. Bul olardi miynet súygishlikke, juwapkershilikke isti óz waqtinda orinlaw sezimlerine, shaqqanliqqa, puxta isley biliwge, tárbiyalawǵa járdem beredi. Balalar paydali isler menen qanshelli bánt bolsa, olar tártipsizlikti, ádepsizliktiń, jaramsiz háreketlerden uzaq júredi. Xalqimiz mektep jasindaǵi balalardi bolsa jámiyetlik paydali miynetke úyretip baradi. álbette, muǵallimler balalarǵa miynet tárbiyasin beriwde xaliqliq dástúr úrip-ádetlerden keńnen paydalanip atir. Máselen, jaslardi xaliq ónerine, keste toqiw jip iyiriw, gilem, palas toqiw, aǵashtan oyip buyim islew, astaqta, qantaqta t.b. islewdi úyretilip atir, jas óspirim oqiwshilar awil xojali eginlerin tárbiyalaw, mallardi kútiw, islerine qatnastirmaqta. Olarǵa ata-babalarimizdan miyras bolip kiyatirǵan diyxanshiliq, mal sharwashiliq, ózine tán sirlarin tereńirek úyreip xaliqtiń miynetin dástúrine qatnas kúsheymekte.
Prezidentimiz I.A.Karimov ruwxiy jaqtan rawajlanǵan barkamal áwladti tárbiyalaw haqqinda, Ruhxiyliq tárbiyaniń eń tásirsheń qurali eken, onnan aqilli túrde paydalanip, balalardi Watan súyiwshilikke, ádep-ikramliliqqa úyretiw kerek boladi. Burinǵi ata-babalarimiz kámil insan haqqinda búgin bir ádep-ikramliliq talaplar jiynaǵin zamanagóy tilde aytsaq, shiǵistiń ádep-ikramliliq kodeksi islep shiqqan. Kisi qálbinde haramnan jerkeniw, nápáklikke adamsizliqqa qarsi úzliksiz gúúres boliwi kerek.
Haqiyqatinda da jas áwladimiz jańa jámiyet quriwshisi, ǵárezsizlik jeńisine sadiq boliwi menen birge neshe ásirlik mádeniy, ruwxiy miyraslarimizdiń qádirli úlgilerin úyreniwi hám ómirde, adamlar menen qarim-qatnasta paydalaniwi zárúr. Jaslardiń ómirinde tutqan orni, dúńyaǵa kóz-qarasi, sana sezimi, ruwxiy dúńyasi óz-ózinen qáliplespeydi. Buǵan ayriqsha itibar beriw, tárbiyalaw, ilim sirlarin hár tárepleme úyretiw kerek. Buǵan muǵallim, tárbiyashi, ata-ana hám jámiyet juwapker bolip esaplanadi.
Hár bir insanniń, hár bir shańaraqtiń jámiyetimizdiń ádiwli waziypasi qábiletli perzentlerdi ósiriw, olardi fizikaliq hám ruwxiy jaqtan bay etip tárbiyalaw, ata-anasina, Watanina sadiq azamatlar etip tárbiyalawdan ibarat. Soniń ushinda ǵárezsiz Ózbekstanniń birinshi Konstitutsiyasinda shańaraq jámiyettiń tiykarǵi buwini, analiq hám balaliq mámleket tárepinen qorǵaladi, er jetken miynet islewge jaramli balalar ózleriniń ata-analarina ǵamxorliq qiliwi shárt dep kórsetilgen. Bul isenimlerde xalqimiz basip ótken uzaq hám erkin tariyxiy joldiń ólmes miyraslari jatir. Aqiri ata-anani qádirlew, bir-birewge húrmet-izzet, adamgershilik paziyletler bulardiń hámmesi ásirler dawaminda áwladtan-áwladqa ótip, biziń dáwirimizge shekem jetip kelgen hám qanimizǵa sińgen shiǵis xaliqlari tárbiyasiniń ádiwli ózine tán belgileri. Qaraqalpaq shańaraqlarindaǵi milliy úrp-ádetler, dástúrler, qádiriyatlar, ata-babalarimizdiń bala tárbiyasi haqqindaǵi úgit násiyatlari úlken áhmiyetke iye. ápiwayi misal, qaraqalpaq shańaraqlariniń kópshiliginde áwlad ata-bala aqliq qarim-qatnasi, jasi úlkenlerdiń ómirlik tájriybeleri arqali tárbiya beriwi, jasi kishilerdiń olarǵa húrmet-izzeti, ǵamxorliǵi, ata-anasiniń ulli insanlar dep qádirlewi, eń jaqsi paziyletleri bolip esaplansa, ekinshi tárepten, «Ustaz-atańnan ulli» naqilina tiykarlanip, tálim tárbiya bergen insanlarǵa joqari húrmet kórsetip kelgen.
Jeke adamniń átirapindaǵi adamlar menen qarim-qatnasi oniń ruwxiy kelbetin tanitadi. Ruwxiyliqtiń tiykari tárbiya bolip tabiladi. Ibn Sino aytqaninday, tárbiya balaniń ana qarnindaǵi dáwirinen baslanadi. Bul ata-babalarimiz qaniniń, násilden kiyatirǵan ana súti menen kirgen temperamentler, minez-quliqlar, deneniń fiziologiyaliq jaqtan dúzilisi t. b. bolip esaplanadi. Usi belgilerdiń duris rawajlanip, qáliplesiwi ushin bir qansha imkaniyatlar jaratilmaqta.
Ruwhiy duńya tárbiya, iyman ilim menen bayip otiradi. Jeke adamdi jetik insan bolip jetilisiwine imkaniyat tuwǵizadi. Óziniń pikirli, ruwhiy duńyasi bay adamlar qansha kóp bolsa, milletiniń ruwxiyliǵi sonshaliq joqari boladi. Demek, oqiwshilarǵa milliy qarim qatnasti úyretiwde xaliq pedagogikasinan da keń paydalaniw lazim. Máselen, jas kishilerdiń jasi úlkenge birinshi bolip sálem beriwi, ol jasi úlkenlerdiń amanliq esenlik sorasip bolǵansha ádep saqlap úndemey turiwi, keyninen sorasiwin alip qarayiq. Bul orinda hesh kim usilay isle dep buyriq bermeydi. Bul adamlardiń insaniyliǵin, adamgershilik hám ádep-ikramliliq qatnaslarin bildiretuǵin jaǵday. Usinday qarim-qatnaslardi jaslarǵa keńnen úyretken maqul. Sonday-aq jaslarimiz Tumaris, Najimatdin Kubro, Jaloladtin Manguberdi, Ernazar Alakóz usaǵan xaliq qahramanlarinan. Watanǵa berilgenlik, óz xalqin súyiwi hám sadiqliq úlgilerin ulli sárkarda Amir Temurden adalatliliq, ar-namis sezimlerin úyreniw kerek. Muqaddes Qurani Karim, Mubarek hadisten, sonday-aq imam Al’-Buháriy , At-Termiziy, Bahawatdin Naqshband, Az-Zamahtariy, Axmed Yassawiy, Al-Farabiy, Ibn Sino, Beruniy, Omar hayyam, Berdaq, A’jiniyaz usaǵan ulli danishpan sóz zergerleriniń bay miyrasin úyreniwi lazim.
Biz jaslarimizda olar qaldirǵan milliy hám mádeniy miyrasqa ayriqsha húrmet hám itibar sezimlerin qáliplestiriwimiz zárúr. Mekteplerde tariyx, ádebiyat, matematika, geografiya hám basqada pánlerdi oqitqanda mámleketimizdegi ulli azamatlardiń, ulamalardiń ómiri hám islegen xizmetleri haqqinda tereń maǵliwmat berip bariwimiz zárúr. Bul jetik insandi jetilistiriwdegi eń aydin jol bolip tabiladi. Jaslardi milliy hám uliwma insaniyliq qádiriyatlar ruwxinda tárbiyalawda shańaraq, mektep hám máhállelerdiń birge islesiwi ayriqsha áhmiyetke iye.
Tárbiya máselesinde qaraytuǵin bolsaq, ol shańaraq hám mektepti baylanistirip turiwshi bekkem kópirge aylanbaqta. Sebebi hár bir bala shańaraqta, mektepte alǵan bilimi hám tárbiyasiniń, úgit-násiyat kónlikpeleriniń qanshelli haqiyqiy ekenligin máhallede óz qatarlari menen qarim-qatnasta, qizǵin básekelerde sinap kóredi. Mine usi ómir sinaǵinan ótpegende hár qanday ata-ananińda, ustazdińda aytqan úgit nasiyatlari zaya boliwi itimal edi. Sebebi, máhalle jamiyetlik ómirdiń besigi, watan timsali, watan ishindegi watan bolip esaplanadi. Eger shańaraq, mektep bala ushin, jas óspirim ushin, bilimi bar tárbiya oshaǵi bolsa, máhalle oniń ushin ómirinshe tárbiya orayi bolip qaladi. Hátteki tárbiyashi bolǵan ata-ananiń, oqitiwshiniń ózide máhallede tárbiyalanadi, onnan bárqulla ruwxiy aziq aladi. Bir sóz benen aytqanda tárbiyashi tárbiyalaytuǵin orinniń ózi usi máhalle. Demek, máhalleniń ózi ulken tárbiya universiteti bolip esaplanadi. Sonliqtan mektep penen máhalle birge islew kerek.
A’deptaniw sabaqlarinda tez-tez máhallelerden eń úlgili, abiroyli, hurmetli, itibarli jas úlken ata hám analardi mirát etiw zárur. Eger máhalleniń ómir tájiriybesi mol, el arasinda abiroyǵa iye bolǵan, áskeriy xizmetti úlgili atqarǵan, bilimli, hár tárepleme jetik jigitler joqari klasstiń er ballari menen ushirasiw, gúrrińlesiw alip barsa, iybeli, itibarli analarimiz joqari klass qizlari menen gúrrińlesiwler alip barsa, oqiwshilarimiz milliy qarim-qatnasiqlardi, ádep-ikramliliqti máhálleden, el-jurt arasinda júris-turis qaǵiydalarin, úlkenge hurmet, kishige izzet, ata-ana, ul-qiz, kelin-kúyew, qayin ata, qayin ene qanday qatnasiqta boliwdiń názik sirlarin úyrenedi.
Mekteptegi eń úlgili oqiwshilardiń máhállede jasaytuǵin uris veteranlari yamasa awiriw bolǵan jeke basli qariyalardiń jaǵdayinan xabar aliw, olardiń kúndelikli jumislarina járdem beriw maqsetinde shólkemleskenlik penen olardiń jumislarin qadaǵalap barsa maqsetke muwapiq bolar edi.
Uliwma aytqanda, ǵárezsizlik sharapati menen, ózligimizdi tanip, arziw-ármanlarimiz ámelge asti. Usilardi jas áwladqa tereń úyretpey, óz halqina, oniń jetiskenligi, tili hám mádeniyatina muhabbat hám hurmet ruwhinda tárbiyalamay turip, haqiyqiy insandi óz Wataniniń jan kuyerin tárbiyalaw múmkin emes.
Sonliqtanda hár bir muǵallim, tárbiyashi balalardi tárbiyalawda milliy hám uliwma insaniyliq qadiriyatlardan keńnen paydalanilǵani maqul.
Moralliq tárbiya jan-jakli jane saykes keletugin rawjlangan adamdi qaliplestiretugin kural. Adamgershilikke tárbiyalaw isinin tek ozine tan ozgeshelikler hám nizamliqlar bolganliqtan onin ilimi negizdegi manisi jasaliw tiyis. Xazir waqitta jaslarga moral’liq tárbiya beriwdin maselelerin aniklaw basli Pedagogikaliq etikanin tiykargi maqseti usi talaplari turmiska asiriw bolip tabiladi.
Etika bilimnin en negizgi mashkalalarinin biri-jeke maqset penen uliwma maqsettin oz-ara qatnasin ornatiw. Usilardin oz-ara baylanisi jeke adamnin sanasinda onin is háreketinde Moralliq sezim ar-uyat o’z minetti turali sezimler tugizadi, jamiette balalardi tárbiyalaw protsessinde jeke maqset penen uliwma jamietlik maqsettin birligin korsetip otiriw Pedagogikaliq xizmetke koyilatugin tiykargi talaplardin biri. Sonliqtan Pedagogikaliq etika bul maseleni oz ishine aladi .
Pedagogikaliq etika muǵallimge kasiplik adeplilik turali tusinik, bilim beriwdi gozleydi. Usigan karay mekteptegi sheshiwshi tolga muǵallimnin Moralliq tayarligi menen madeniyati kazirgi kunde qanday boliwi kerekligin aniklaw, oni mazmuni menen ozinsheliklerin tanlaw Pedagogikaliq etikanin en tiykargi uyrenetugin maselelerinin biri. Miynet turlerine boliniwine baylanisli hár qiyli kasipler sani kobeyedi Solay etip belgili bir tarAWdv natiyjeli miynet etiw ushin usi kasip wakili oz kasibin toliq hám teren uyreniwi kerek. Usinin menen ol kasiplik moral’ rejeleri menen de toliq tanis boliwi zarur. Oytkeni hár qanday kasiptin xaliqti tárbiyalawda tikkeley yamasa janapay qatnasi bar ekenligi dawsiz. Bul qaǵiydanin asirese pedagogikaliq kasipke qatnasi zor.
Uliwma kasiplik etika adamlardin kasibine, olardin jamiyettegi ornina, xizmet ozgesheligine, sotsialliq ayirmashiliqlarina, osken jane omir suretugin ortaliginin ozgesheligine karay qaliplesedi. Etika- grekshe etos-kuliq, adep, urip degen maniste anlatadi.
Kasiplik etika ishinde Pedagogikaliq etika ayriqsha orin tutadi. Pedagog kadrlar shin manisinde bilim hám tárbiya beriwshiler gana emes, olar usinin menen bir qatarda xaliq arasinda hár-qiyli ugit-nasiyat islerin alip bariwshilar bolip esaplanadi. Usi jwapkershilikli hám maqtanishli xizmetti alip bariwda pedagog xizmetlerdin aldinda ulken waziypalar tur. Olardin bilimi, Oqitiw hám tárbiyalaw adisleri, jeke basinin ruxiy hám Moralliq tulgasi bolajak áwladinin hár tarepleme rawajlaniwina tikkeley tasir jasaydi. Bul jerde muǵallimlerdin minez -kulki mine tartibinin, oqiwshilar menen jurtshiliqka tiygizetugin tárbiyaliq paydasi zor ekenligin xasla umitpAWimiz kerek.
Mektep hár bir adamnin jasap turgan ortaligin teren uyreniwin kaleydi. Al mektepte negizgi tulga-muǵallim. Olardin bilimine, pedagogikaliq sheberligine, jumiska degen suyispenshiligine baylanisli bizin bolajak jaslarimizdin bilimge degen, miynetke degen kabileti, ruxiy kasietleri jetilisedi. Olay bolsa mekteptin negizgi maqseti balalarga bilim beriw menen bir qatar olardin duńyaga degen koz-qarasin, házir dáwirde elimizde juz berip atirgan hár qiyli ozgerislerge qatnasin, adamgershilikli kasietlerin qaliplestiriw hám solay etip korshagan org\taliqti teren uyreniwge jagday jasaw bolip tabiladi. Basqasha aytqanda mektepte sanawli tereń bilimli, fizikaliq hám aqil miynetine bir dey qabiletli saw-salamat áwladti jamiyet hám ilim talabina say adamlar etip tárbiyalap jetilistirip shiǵaradi. Muǵallimnin jamiyet aldinda usi ardakli miynet kundelikli oqiw-tárbiya jumisinda, jamiyetlik xizmet atkariw barisinda, ulgili shanaraq, jarasiqli turmis kuriw jolinda juzege asadi.
Pedagogikaliq etikanin basli ozgeshelikerinin biri muǵallim jas óspirimlerge Moralliq tárbiya beriw protsessinde tek belgili moralliq qagiydalardi qaytalaw arqali menen emes, al putkil oqiw tárbiya isin adamgershilikke tárbiyalaw isi menen ushrastira biliwi kerek. Bul protsesti iske asiriw ushin mugalimnin ozi printsipial hám kasiplik tayarlangan, jwapkershilikti seze bilgen boliwi kerek. Ustazlardin bilimliligi-jaslardin moralliq qasietlerin ozinen-ozi qaliplestire almaydi. Adam bilimli boliwi mumkin, birak minez kulki adamgershilikli kasieti gey waqitta onin bilimine qayshi keliwi itimal. Omirde geybir bilimli adamlar arasinda moral’din normalari menen printsiplerine kayshi keletugin, sozi menen isi arasinda alshakliq bar adamlar gezlesip otiradi. Onin sebebi, algan bilimi adamnin jan duńyasina, ishki sezimine aylanbaganliginda. Bilimli muǵallim-sonin menen qatar joqarǵi moralliq kasietlerdin iyesi bolmasa tárbiya isine ziyanin tiygizedi.
Sonliqtan pedagogikaliq kollektivte etikaliq teoriyaliq maselelerin unamli talap turiwdi turaqli dasturge aylandirip otiriw shart.
Pedagogikaliq etikanin- ozgesheligi muǵallim jas áwladka belgili bir tarawda bilim beriw menen qatar ozinin is háreketi, duńyaga koz karasi, adamgershiligi hám gumanistlik qasiyetleri arqali olardi biyik Moralliq ruwxta tárbiyalawi tiyis.
Muǵallim etikasinin -tagi bir ozgeshiligi shakirtlerine suyispenshiligi “Balalardi suymeytugin adamlar muǵallim boliwi mumkin emes”. Makarenko A.S.(kaz.Mektebi á9úw j). Muǵallimshilik kasip qanday dáwirde bolmasin balalardi suyiwdi basli talap etip koyadi. Birak balalarga degen suyispenshilik karapayim sezim emes. Muǵallim hár bir okushinin kabiletin tusine biliwi yagniy olardjin ruwxiy rawajlaniwdin anagurlim tiyimli usillarin tabiwga bagdarlaniw kerek. Sonliqtan muǵallim balalardi miynetkesh boliwga alga qoygan maqsetin qanday etkendede orinlawga háreket etiw tárbiyalaw kerek. Albette oqiwshiga qoyilatugin talap kuri basqariw emes, korkitiw, jekiriniw turinde bolmay, al barliq waqitta aqilǵa siyimli sinshil adil qarim-qatnas tiykarinda boliwi kerek. Bul talap orinlanbasa tárbiyaliq okituishiliq rawajlandiriwshiliq talap axmiyetin jogaltadi.
Oqiwshiga degen suyispenshilik penen katan talap bir-birin biykarga shigarmaydi, ol kerinshe olar bir birin toliqtiradi olardi adalatli sinshil miynet suyiwshilik ruwxta tárbiyalaydi. Balalar psixikasi hár narseni tez qabillawga biyim asirese korkem obrazlar, adamnin oyina qatti tasir etetugin wakiyalar olarda kop kiziktiradi. Ayrim jagdaylarda oqiwshilar jagimli qiliqlardan gore jagimsiz qiliqlardi tez kabillaydi. Mine sonliqtanda muǵallimler bul jagdaylarda hár waqitta este tutiwlari kerek.
Pedagogikaliq etikanin qaliplesiwinde pedagogikaliq kollektiv korkemli orin tutadi. Pedagogikaliq kollektiv balalarga tárbiya beriwde bir tutas jane bir adamday bolip kush jumsap háreket etiwleri kerek.
Moralliq minnet . Etikanin negizgi kategoriyalarinin biri. Olar adamlardin aldinda turgan minnetti tusiniwge baylanisli belgili háreket, tartip minez-quliqti qaliplestiredi. Hár bir adamnin sanasi uliwma alganda jamiyetlik sana bolsada, ol adamnin okean ortaligina, algan tárbiyasina ozgesheligine karay hár turli boladi.
Pedagogikaliq etikanin jamiyetlik turmista atkaratu-gin xizmeti ayriksha. Bolajak jaslardin hár tarepleme rAWajlangan adam bolip jetilisiwi muǵallimlerdin oqiw tárbiya jumisin moralliq tárbiya isine bagdarlaniwina, olardin oz basinin, ishki sezimlerinin, moralliq qabiletinin bir tutas boliwina baylanisli. Sonin ushin bolajak pedagog kadrlardi tayarlawda, olarga etikadan teren bilim beriw kerek. Pedagog kadrlardin teren bilimli hám ruwxiy duńyasinin bayligi bolajak áwladti dawir talabina say etip tárbiyalap shigariwdin birden bir kepili boladi.
Adep-ikramliliq kategoriyalari adamzat jamietinde erte waqitlardan beri payda bolgan. Adep-ikramliliq tusinikleri jamiyettin obektiv jagdaylarina karap osip kosimshalar kosilip hár qiyli dáwirde hár turli hárakterde jana mazmun hám klasliq belgi alip kelgen.
Etika kategoriyalarinin kopshiligi karama-karsi hárakterge iye: jaqsiliq penen jamanliq, xujdanliliq penen xujdansizliq h.t.b. Hár bir kategoriyanin ozine tan ozgesheligi bar. Ol jeke adam menen jamiyet arasindagi baylanislardin belgili bir tarepinde korinedi.
Kasiplik minnet Pedagogikaliq etikanin tiykargi kategoriyalarinin biri bolip ol muǵallimnin kasiplik minnetindeU’ oz jumisina do’retiwshilik qatnasta boliwinin zarurligi, ozine katti talapshanliqti, oz bilimin jetilistiriwge umtiliw pedagogikaliq sheberligin rawajlandiriw, oqiwshilar hám olardin ata-analarina talapshanliq mektep turmisina aktiv qatnasiw h.t.b. di talap etedi. Muǵallim oqiwshilardin bilimin juzeki bolip kalmawi ushin olardi kadagalap turiwi zarur. Muǵallimnin moynina tomendegi minnetler juklenedi;
Oqitiw tarawinda -muǵallim jaslardi ilim tiykarlarin qaysi dáwirde alganligin tekserip, bilip uqip hám ko’nlikpeler menen qurallandiriw tiyis. Onin ushin muǵallim oz ustinde tinimsiz islep oz bilimin, madeniyatin joqarilatip bariwi kerek.
Tárbiya tarawinda - muǵallim oqiwshilardi tek bilim menen qurallandirip qoymaw dawir talabina mwapiq oqiwshilardin jeke basin hár tarepleme rawajlandiriwi kerek.
Jamietlik siyasiy tarawda - muǵallim tek mektepte sabaq beriwshi hám tárbiyalawshi emes ol jamiyetlik isker esaplanip miynetkeshler arasinda madeniy-siyasiy tárbiyaliq jumislardi jolkemlestiriwshi bolip tabiladi.
Jamiyetlik-pedagogikaliq - tarawda muǵallimnin moynina arasinda ata-analar menen propaganda jumislarin alip bariw waziypasi juklengen.
Metodikaliq tarawda - muǵallim oz bilimin, tajriybesin ‘ayitiw ushin ozinin metodikaliq bilimin joqarilatiw ustinde islewi kerek, yagniy xaliq bilimlendiriw bolimleri, respublika Pedagogikaliq kolektivlerinin is tajiriybelerin uyreniwi tiyis. Solay etip minnet, waziypa jeke adamnin jamiyetke yamasa adamlarga bolgan adep ikramliliq minnetin bayan etedi.
Adillik - bul xaqiyqatliq penen tenliktin olshew tarezisi. Adillik-tenlik jaksiliq kategoriyalarina uqsap jamietlik qatnasiklardin barliq tareplerine tiyisli.
Birak jaksiliq, jamanliq ideyalarin park etip ol adamlardin kundelikli praktikaliq jumislari menen janede bekkem baylanisadi. Adillik muǵallimnin ozine tan olshemi bolip onin adep-ikramliliq tárbiya alganliligin bildiredi. Pedagog ádilliliginin ozinsheligi sodan ibarat: Is-háraketin bahalaniwi hám ogan bolgan juwap reaktsiyasi muǵallimlerde hám oqiwshilarda turli adep-ikramliliq jetiskenliklerinin darejesine iye boladi.
Adep-ikramliliq baxalawdin obektivligi bul kopshilik jagdayda muǵallimlerge baylanisli. Eger pikir duris kelmey kalsa muǵallim shidamli alpayimliqta tárbiyalaniwshi menen til tabisiw kerek.
Muǵallimnin adilligi balanin balanin bilimin baxalawda korinedi. Bizge belgili hámme bala birdey baxada oqiy almaydi, sebebi talant, kabilet, qiziǵiw, umtiliw, psixikaliq jagday, Pedagogikaliq tayarliq hár qiyli boladi.
Bilimdi tekseriw hám baxalawdin tárbiyaliq áhmiyeti minada: oqiwshilardin oz jetiskenlikleri menen kemshiliklerine bolgan qatnasi, qiyinshiliqlardi jeniwinen ibarat. Bilimdi tekseriw hám baxalaw mamleketlik axmyetke iye. Ar, namis, qadir-qmbat, adam menen jamiyet ortasinda qatnaslardi tartipke saladi, adamnin minez-qulqina tasir etetugin kural bolip esaplanadi. Ar-namis penen qadir-qimbat tusinikleri bir-birine uqsas. Oz qadirin ar-namisin korgaytugin adamlarda izzet-xurmet, abrayga umtiliw juzege keledi.
Hár bir oqitiwshi ozi isleytugin mektep abroyi, danki ushin guresiwi tiyis. Kollektiv abiroyin ozinin jeke ar namisi dep biliwi kerek. Hújdan adam oz minez kulkin jametlik adep ikramliliq normalari boyinsha baxalawi hám baqlawi oznin is háreketlerin basqarip bariwi tiyis. Hujdan jeke adimnin ádep-ikramliq jaqtan jetiskenligin korsetiwshi ahmyietli belgilerdin biri. Hujdan kategoriyasi baxalaw buyrik beriw motevlik hárakterge iye. Asirese muǵallimnin xujdani pak taza boliwi tiyis. Muǵallimnin jeke abroyi maseleri de ulken axmietke iye. Bul masele joqari xurmet hám isenimde, ogan eliklewdi oqiwshilarga kop narselerdi bilip aliwga jardem beredi.Jeke adamdi hár tarepleme rawajlandiriw sistemasinda adep-ikram tárbiyasi basli tiykar bolip tabiladi.
Adep-ikram printspli bul sana formalarinin biri bolip, ol pedagogikaliq etika normalarin hám printspleri menen óz-ara baylanis boladi. Jas áwladtin idiyaliq siyasiy tayarligi aldi menen muǵallimnen kelip shigadi. Muǵallim qaysi pandi Oqitiwina karamastan ozin ideyalogiyaliq aktiv qatnasiw dep biliw kerek, yagniy hár bir oqiwshi oz ustinde turaqli islep siyasiy bilimin jetilistirip bariwi shart. Watandi suyiwshilik internatsionalizm grajdanliq sezim - bular Pedagogikaliq etikanin tiykargi printspleri. Mamleketimizde xazirgi dáwirde ulken ozgerisler bolmakta. Ozbekstan oz garezsizligin algannan keyin janalaniw, ulken pikir juritiw, siyasiy hám ekanomikaliq jaqtan tupten ozgerisler juz bermekte.Jaslardi Watandi suyiwge, xaliqlar arasindagi dosliqti bekkemlewge tayarlawimiz kerek. Watandi suyiwshilikke tárbiyalaw menen insanlardi atiraptagi adamlardin turmisi menen jakinnan tanisiwdan baslanadi. Watan suyiwshilik- bul Watanga degen muxabbat, ogan berilgenlik, onin mapi ushin xizmet etiwge tayar turiw degen soz.
Internatsionalizm - bul turli xaliqlardin oz-ara dosligi, al xaqiyqiy grajdanliq bul maqsettin siyasiy jamiyetlik hám madeniy turmisinda aktiv qatnasiw degendi anlatadi. Grajdanliq - bul jeke adamnin bayligi, jetiskenlik darejesi jamiyetlik turmiska hám onin rawajlaniwina, sotsialliq ortaliqka baylanisliligi yuoladi. Grajdanliqti tárbiyalawdin tik manisi jaslardi duńyaga koz-qarasti qaliplestiriw boladi. Muǵallim qaysi pandi Oqitiwina qaramay jamiyetimiz tarepinen koyilgan ideyaliq-siyasiy, adep-ikramli, aqilli, Watan suyiwshiligi, internatsionalizm usagan tárbiya talapshan grajdanliq kasieti menen baylanisip bariwi tiyis. Mekteptin waziypasi ulken jastagi balalardin erisken, kolga kirgizgen adep-ikramliliqjarkin ideyani grajdanliq qatnasiklarina ornatiliwinan ibarat. Mekteplerge Watan suyiwshilik, grajdanliq tárbiyasi sabaqta hám sabaqtan tiskari jumislarda da amelge asiriladi. Mekteptegi massaliq askeriy isler, sport isleri, texnika hám basqada hár qiyli temada gurrinler, lektsiyalar, ushirasiwlar, viktorinalar jaslardin adep-ikramliligina, grajdanliq minnetine kushli tasir etedi. Albette qasiyetlerge aldi menen muǵallimnin ozi erisken boliwi kerek.
Kollektivizm bul adamlardin birlesiw sezimi, ol jamiyetlik qatnaslardin rawajlaniw barisinda qaliplesedi. Birlesiw adep-ikramliq printspleri sipatinda, maqset birligi, oz erki hárakteri, jeke mapti kollektivlik mapke bagindiriwdan kelip shigadi. Grek filosofi Aristotel’din aytkanindayU’ adam jamietlik makluk, ol ortaliqtan ajralip bolek, basqa adamlar menen baylanis duzbey jamietlik qatnaslardan tiskarida jasay almaydi. A. Makarenkonin «Balanin jeke basin kollektivte, kollektiv tasirinde tárbiyalaw» xaqqindagi ideyalardi muǵallimlerdi tárbiyalaw jumislarinda hám jamietshil muǵallimlerdi jetistiriwde ulken ahmietke iye.
Muǵallim hám oqiwshi arasinda bolatugin qatnasta pedagogikaliq taktin áhmiyeti zor. Pedagogikaliq takt - dep biz muǵallimnin tárbiya protsesinde balalardin kewil kuyin, jan duńyasin minez-kuliqlarin hám psixologi-fiziologiyaliq ozgesheliklerin teren bilidin negizinde belgili bir jagdaylardin talabina saykes kollanatugin adis usillardin kosindisina aytamiz. Pedagogikaliq tolip bolmaganinsha muǵallim oz panin kansha teren bilgeni menen, tárbiyaliq jumista hár turli usillardi bilgeni menen ozinin aldina qoygan jas áwladka hár tarepleme tárbiya beriw maqsetine jete almaydi. Pedagogikaliq takttin psixologiyaliq manisi bar ekenligin aytip ketiw orinli. Pedagogikaliq taktin qaliplesiwi jeke oqiwshilardin basindagi sanali yamasa stixiyali turde omir suretugin psixologiyaliq-emotsionalliq duńyasinin kurilisina baylanisli. Usigan karay jeke adam basqa adamlar menen, sonday aq jas áwlad penen qarim-qatnas jasaganda ol ozinin jeke omir tajriybesin adamlar arasindagi qatnaslardin qanday normalar arqali juzege asatuginligin aniq korsetiwge tirisadi. Oytkeni Pedagogikaliq takt belgili bir sistemada ozine tan ozgeshe kuramali boleklerden turadi. Solardin ishinde oqiwshilarga Pedagogikaliq tasir etiwdegi masherdi saklaw maselesi, Ustazliq igbaldin natiyjeliligi jeke adamlardin, atap aytkanda muǵallimnin balalardin ruwxiy duńyasin hár tarepleme tusine biliwi, jas áwladlardin unamli qasietlerin taniw bilip onda putkil adamgershilik minezdi qaliplestiriwge kabiletliligi bolip tabiladi.
Demek pedagogikaliq takt en basli moralliq qasiyet, onisiz ustazliq etiw mumkin emes. Pedagogikaliq takttin uliwma negizi joqarida aytilganinday ol hár bir oqiwshinin, Oqitiwshinin praktikaliq xizmetinde kop turli hám hár qiyli mazmunda bolip keledi. Oytkeni hár bir muǵallim ozine tan jekkelik, jas áwladti tárbiyalawda kollanatugin usillari menen tasilleri bar. Tárbiya protsesinin usinday kurallarin praktikada, turmista mugalimnin kundelikli turmisinda paydalaniwi mumkin. Usinin saldarinan muǵallimnin Pedagogikaliq taktin tup manisin tusinbew ozinin oqiwshilar menen qarim-qatnasin oz manisinde qollanbawi mumkin. Bizin pikirimizshe muǵallimnin oqiwshilar menen qarim-qatnasi hár turli jagdaylarda hár turli boliwi mumkin. Sonin ushin jagdaylarga baylanisli duris sheshim menen ortak til tabiw duris talap koyiwi, bir soz penen aytkanda muǵallimnin oqiwshiga orinli, adil háraketleri menen tasir etip otiriw kerek. Muǵallimnin belgili shekten aspay oqiwshiga tasir etiwi onin pedagogikaliq taktine, sezimine, moralliq kelbetine baylanisli.
Oqitiwshisi oz sozi menen oqiwshinin diqqattin awdariwi tiyis. Muǵallim balalar menen adepli spayi qatnasta boliwi kerek. Kishi peyillik-bul ozinin basinin qadir-qimbatin seziniw degen soz. Muǵallim sozinde hesh qanday jekiriliw, baqirip jiberiliw, misqinlaw usagan háreketler bolmawi kerek. Ol oz sozinde ozinin sezeilerin jetkiziw ushin intonatsialardan duris paydalana biliwi tiyis. Oqitiwshi sabaq tusindirgende onin dawsi aniq hám tiniq shigiwi kerek. Muǵallimnin oqiwshilar menen qarim-qatnas jasawinda onin dawisi ulken rol’ oynaydi. Hár bir sozdin adebiy korkemligi, til bayligi korkem boliwi tiyis. Oqiwshi jasina say etip apiwayi til menen tusindiriw ilimiy tildi kop qollana bermewi kerek. Muǵallim oz korkemlilik jaginan basqa kasip iyelerinen ajralip turiwi tiyis.
Juwmaqlap aytqanda hár bir pedagog jasalma emes, tabiyiy halda hár tarepleme gozzal iqsham adamdi ozine tartqanday darejede boliwi tiyis.