Pedagogikalıq sheberliktiń metodologiyaliq máseleleri. J o b a

«Haqiyqqiy muǵallim boliw ushin» - dep jazǵan edi danalar tek muǵallim boliwǵa umtiliw jetkiliksiz, al muǵallim bolip tuwiliw kerek. Olay bolsa muǵallimniń jumisiniń tabisli boliwi oniń pedagogikaliq qábiletine baylanisli, sol qábiletlerdiń biri kommunikativlik qábilet. Til taba biliwshilik perspektivlik qábiletlilikti rawajlandiriwǵa járdem beredi. Eger muǵallim oqiwshilardiń ishki jaǵdayin duris baqlay almasa maqsetke qaratilǵan qarar qabil ete almaydi.
Balalar tárbiyasinda muǵallimniń atqaratuǵin xizmeti ayriqsha. Sotsialliq psixologiya teoriyasin hám pedagogikaliq qatnis jasaw tájriybesin úyreniw tiykarinda kommunikativlik tásir jasawdiń eki tiykarǵi usilin ajiralip shiǵariwǵa boladi, yaǵniy sóz benen tásir etiw, isendiriw hám boysindiriw. Pedagogtiń hár qanday tásir etiwi, tárbiyalaniwshilardiń oy-pikiriniń, órisiniń, seziminiń rawajlaniwina tiykarlanǵan. Ósip baratirǵan adam ortaliq, tábiyat penen barliq waqitta qatnasta boladi. Usi qatnas nátiyjesinde onda isenim payda boladi, yaǵniy bilim, kóz qaraslar, hám qarim-qatnas sistemalari, minez-quliq normasi qáliplesedi.
Isenim shin hám (jeke adamdi) jalǵan bolip keledi. Shin isenimler real Haqiyqatliq penen tura keledi hám jeke adamdi jámiyetlik bahali etedi, óziniń shin isenimliklerin qorǵay otirip adam ólimge de tayar turadi. Jalǵan isenim bul adamdi qáte, ziyanli qiliq-qilwalarǵa baslaydi. Jalǵan isenim unamsiz jaman, keri kóz-qaraslarda hám óziniq hám basqalardiń turmista toplaǵan hár-qiyli keri tájriybeleri tiykarinda payda boladi. Bizler mektepte usinday jalǵan isenimdegi balalardi kóplep ushiratamiz. Bizler olardi bile alamiz ba.
Jalǵan isenimler:
1. Ayriqsha oqiw jaqsi emes, tek «maqtanshaq», yadlap aytatuǵinlar oqiydi.
2. Ózin kemshiliksiz, jaqsi alip júriw bul ózin kórsetiw ushin jaǵiniw jaǵimpazliq, til alǵishliq, demek oqiwshi muǵallimnen hár qiyli eskertiwler alip turiw kerek, bolmasa oni siylamaydi.
3. Muǵallimlerdi aldaw-aqilliliq hám tapqirliliqtiń belgisi.
4. Mekteptegi tártip normalarin kózge ilmew, mensinbew, barliq waqitta muǵallimlerdiń sinaǵinda, tekseriwinde boliwi tek kúshli hárakterdegi qolinan keledi.
5. Barliq kúsh-jigeri menen berilip islehi kerek emes kúsh jumsaw.
6. Muǵallimniń aytqanin tińlay bermew kerek, bolmasa jumsay beredi.
Bunday jalǵan isenimlerdi qayta quriw muǵallimnen uzaq dawam etken kúshti talap etedi. Buniń ushin klass jámáátinde janli jámiyetlik pikirdi payda etiw, arnawli bahali jeke ómirlik tájriybeden hár qiyli misallar keltiriw, qáte isenimlerdi biykarǵa shiǵariw kerek.
Jalǵan isenimlerdi saplastiriwda pedagog Kochetov tómendegi ayirim usillardi kórsetedi.
1. Balaniń ózin basqalar menen salistirip kóriwge májbúrlew. Ózi menen qarsi pikirdegi, biraq ózi ushin qiziqli bolǵan adam menen jaǵinnan tanistiriw. Mis: Bala oqiǵisi kelmeydi, al oniń dostisi kóp oqiydi hám kóp biledi hám oniń menen hesh qanday maqtanshaq yamasa yadlap aliwshi bolip kórinbeydi.
2. Óte jaramsiz sóz-qaraslar hám isenimler keleshekte nege ákelip soǵatuǵinliǵin túsindiriw. Mis: Usinday kemshilik penen kóp qiynalǵan, óz ómirin zayalaǵan erkinlikten abiray-insaptan ayrilǵan adam tuwrali aytip bariw kerek. Dáslep ol ózin kúshli dep sezgen, al turmis oniń ázziligin, jamanliǵin dáliyllegenligi haqqinda gúrrińler aytip beriw turmistan misallar keltiriw kinofil’mler kórsetiwler h.t.b.
3. Jas óspirimniń pikir júritiwin jaqsilaw. Mis: eger hámme oqiwshilar muǵallimdi alday berse minez-quliq qádelerine boysinbasa buniń aqibeti ne boladi.
4. Tárbiyalaniwshilardiń óz pikirin ashiq ayta biliwge úyretiw óziniń oyin, kóz-qarasin qorǵap hám dáliyllep beriwge tárbiyalaw krujok, sportqa qatnasiw. Adamniń isenimi komponentten turadi. Bilim, sezim, minez-quliq. Isenimge túsinemen, oylanaman, ózime qabil etemen usi menen óz xizmetimdi hám minez-qulqimdi basshiliq etemen degen formula kelip shiǵadi.
2 Isenimdi bilimler kóz-qaraslar sistemasi hám minez-quliq normasi isenim olardiń dúziliw qurali dep qaraw kerek. Isendiriwdiń járdemi menen jańa kóz-qaraslar, qarim-qatnaslar payda bolip yamasa qáte kóz-qaraslar hám qatnas ózgeredi. Isendiriw formasi bolip disputlar, muǵallimniń gúrrińleri jeke misallar xizmet etedi. Isendiriw tásir etiw metodi bolip tómendegi talaplarǵa juwap beriw kerek.
1. Isendiriw tásir etiw metodi bolip mazmunli hám formasi balalardi jas ózgesheligine juwap beriw kerek. Mis: Kishi mektep jasindaǵi balalarǵa misal retinde ertekler, ańizlar, fantastikaliq gúrrińler aytiw, dúńya tanitiw, adamgershilik ruwxiy dúńyasin úyretiw tuwrali aytiw.
2. Isendiriw tárbiyalaniwshiniń jeke ózgesheligin esapqa alǵan halda dúzilgen boliwi kerek. Oqiwshiniń shin ómirlik pozitsiyasin biliw zárúr.
3. Isendiriw uliwmalastirilǵan jaǵdaydi hám ayqin faktlerdi, misallardi iyelew kerek. Kishi mektep jasinda kórsetiw bir neshe obrazli qurallardan paydalaniw maqsetke muwapiq bolip tabiladi.
1Basqalardi isendire otirip tárbiyashi óziniń aytip atirǵan hár bir sózine tereń iseniw kerek.
Aytilǵan pikir, oy-sezim birlikte bolsa ǵana isendiriw metodi balaǵa tásirli boladi. Isendiriw menen bir qatarda pedagogikaliq tásir etiw metodi esabinda pedagogikaliq protsesste boysindiriw úlken áhmiyetke iye. Boysindiriw bul adamlardiń qatnas jasaw hám xizmet etiw protsessindegi bir neshe tásir etiw quraliniń biri. Oniń tiykarǵi ózgesheligi sonda ol adam psixikasina hám minez-qulqina oǵan bildirmesten, sezdirmesten tásir etedi, oniń jeke psixikaliq strukturasina qadaǵalawsiz kirip hám kúndelikli turmista qiliq-qilwa háreket etiw, maqset etiw formasinda iske asadi. Duris shólkemlestirilgen boysindiriw formalari oqiwshilardiń hár qiyli túrleri pedagogikaliq tásir etiw qurallarin bayitadi, muǵallimlerge oqiwshilar menen jaqsi jeke qatnas jasawda múmkinshilikler tuwdiradi.
Boysindiriw tómendegi túrlerge bólinedi.
1. Boysindiriwshi tásirlerge baylanisli
a. Basqa adamniń tásir etiwi arqali boysiniw
b. Ózin-ózi isendiriw
2. Subekttiń jaǵdayina baylaisli miyine sińdiriw
4. Aldin-ala oylanilǵan hám aldin-ala oylanilmaǵan boysindiriw.
Aldin-ala oylap islengen boysindiriwǵa muǵallim óziniń aldina qoyǵan maqsetke jetiw ushin psixologiyaliq tásir etiwdi duris shólkemlestiredi. Mis: Besinshi klass oqiwshisi júdá uyalshaq bolsin, bala júdá tómen bahaǵa oqiydi.
Qaraqalpaq tili muǵallimi óziniń bir sabaǵinda bilay deydi:
Sizlerdiń jazǵan shiǵarmalarińizdi tekserdim.
Siz jaqsi jazilǵan shiǵarmalardiń biri Murattiki. Murat jańsi. Tur ornińnan. Sen úyge berilgen tapsirmani qatti hám isenimli túrde ayta alasań, qáne doskaǵa shiq .
Al aldin-ala oylanilǵan boysindiriw óz aldina belgili bir pikirdi, oydi, háreketti, tásir etiw qurallarin maqset etip qoyadi. Kópshilik waqitta muǵallimler ózleride sezbeydi, oniń kúndegi ádetke aylanǵan baqirisi, sóylewi bir balaniń izine túsip alip bir sózdi qaytalay beriwi balaǵa kúshli tásir etedi. Oniń miyine sińip qaladi. Ol ádettegidey qaytalaydi. Sen aqmaqsań. Hámme waqittaǵiday qopalsań, biyádep, turpayi, ójetseń, barliq waqitta oylanbay aqilsiz sózlerdi sóyleyseń. Men bilemen sen hesh waqitta dúzelmeyseń. Qolińnan hesh nárse kelmeydi, orinlay almaysań, úyińde seni hesh jumsamaǵan. Qanday ata-ana tárbiyalaǵan seni. Bunda muǵallim hesh qanday oylanbastan tárbiyalaniwǵa keri tásir jasap atir.
Onda óziniń kúshine isenbewshilik, óziniń kemshiliklerin hesh qashandúzetiw múmkin emes degen oy balaniń barliq diqqatin biylep aladi hám bala usi meniń bolǵanim, jaqsi bolalmayman, meniń qolimnan hesh nárse kelmeydi, degen pikirge keledi. Mis: Jas muǵallim óziniń oqiwshilariniń imtixanǵa jaqsi tayarlaniwi ushin jil boyina olarǵa imtixan sizlerdiń nege uqipli ekenligińizi kórsetedi, ele sizler oylamay-aq qoyiń, ańsat ótip ketemiz dep. Sizlerdiń barliq kelesheklerińiz imtixanda belgili boladi dep qaytalap keledi.
Nátiyjede kópshilik oqiwshilar imtixanniń waqtinda óziniń múmkinshiliklerinen de beter aytarliqtan tómen nátiyjeni kórsetip bes bahasina oqip júrgen oqiwshilar da zordan úsh aladi. Muǵallim hayran qaldi. Oniń jil boyina balalardi imtixan tapsiriwǵa degen qorqiwǵa hám ózleriniń kúshlerine isenbewshilikti miyine sińirip kelgen.
Balalardiń biliw, oqiw xizmetin toqtatip tasladi.
Ayirim waqitlari, muǵallimler hákis, keri sózler menen tásir etetuǵin tárbiyashilardi kóplep ushirastiradi. Usinday keri isenim menen balaniń mienz-qulqi ózgerip ketedi. Nátiyjede hár qiyli konflekt payda boladi.
Mis: Roza ortasha uqipli qiz, bosańlaw, onsha asiqpaydi, birden jaman oqiytuǵin bolip qaldi.
Ne ushin tómenlep ketkenligin sebebin sorasa, ol muǵallimlerge hesh qiylanbay arqayin juwap beredi. Basim islemeydi, aqmaqpan A’ Soylesiwlerde aniq boladi. Ol úy tapsirmasin orinlap otirǵanda oniń qasina kempir apasi otirip alip, oniq Wsten qiymildaǵanina, bosańliǵina ashiwlanip. Seniń basiń islemeydi, awishsań, dep balani isendirip taslaǵani málim boldi.
Nátiyjelerine qaray tásir etiwshi boysindiriwlar jaqsi hám jaman boliwi múmkin.
1. Jaqsi-bunda jaqsi psixologiyaliq sanlarda payda bolip (ádetler, qiziǵiwlar, kóz-qaraslar, qarim-qatnaslar)
2. Jaman isenimde, bulda adamdi hár qiyli jaman psixologiyaliq sana, ózgeshelik hám jaǵdaylar payda boladi. (ya óziń tómen bahalaw, juwapkershilik, biyparwaliq h.t.b)