Philological research: language, literature, education filologik tadqiqotlar

эса ботаётган қуёшдай, ҳозир борман, бир 
пастдан кейин йўқ гапида предметларни бир-би-
рига қиёслаш учун асос бўладиган белги мавжуд 
эмас. Шунинг учун ҳам қиёслаш матн яратувчиси-
нинг идрокий оламининг намунаси сифатида май-
донга келади. 
Ўзбек тилшунослигида қиёслаш асосида вужу-
дга келадиган яна бир тасвирий восита метафор-
ларни антропоцентрик йўналишда Ш.Махмараи-
мова томонидан махсус ўрганилган
4
. Тилшунос-
ликда метафораларни яшириш ўхшатиш сифа-
тида қараш Аристетелдан бошланган бўлиб, бу-
гунги кунда ҳам кўплаб тилшунослар томонидан 
қайта-қайта айтилаётганлиги ҳаммага маълум. Бу 
фикр замирида метафоранинг ҳам асоси қиёсдан 
иборат эканлиги ётади. Метафорик ифодалар-
нинг ҳосил бўлиши ҳам тушунча ва тафаккурнинг 
ўзаро алоқаси асосида вужудга келади. Нарса-
ни қайта номлаш инсон нутқий фаолиятидаги 
муҳим жараёнлардан бўлиб, метафорик маъно 
ҳосил қилиш бевосита инсонни нарса-ҳодисалар-
3 
Худойберганова Д. Ўзбек тилидаги бадиий матнларнинг 
антропоцентрик талқини: Филол. фан. док. дисс. – Тошкент, 
2015. – Б. 112-113.
4 
Махмараимова Ш. Ўзбек тилида метафораларнинг ан-
тропоцентрик тадқиқи (номинатив аспек): Филол. Фан. док. 
дисс. – Самарқанд, 2020.

---

26
Тилшунослик • Языкознание • Linguistics
ни уларнинг моҳиятини тушуниши билан боғлиқ. 
Метафора оламни англаш ва уни ифода этишда 
тафаккур ва когнитив оламнинг намоён бўлиши-
нинг бир шакли, янгича ифоданинг усулларидан 
бири сифатида антропоцентрик хусусиятларини 
намоён этади. 
Метафора турли ёндашувлар асосида ўргани-
лиши мумкин бўлган восита бўлиб, Ш.Махмараи-
мованинг метафорани бадиий-фалсафий талқин 
этишда, уни қиёснинг алоҳида тури сифатида 
ўрганиш
1
ҳақидаги мулоҳазалари метафорани 
антропоцентрик таҳлил этишдаги муҳим жиҳат 
эканлигини алоҳида таъкидлаш лозим. Чунки ме-
тафора асосан нутқий ҳодиса бўлиб, у ўз-ўзидан 
яратилган эмас. У инсоннинг муайян мақсадлари-
ни кўзга тутиши асосида вужудга келади. Метафо-
ранинг асосида оддий қайта номлашдан тортиб, 
нутқни бадиий образлилигини таъминлаш назар-
да тутилади. Метафора ҳосил қилишдаги белги-
ланган ҳар иккала усул ҳам экспрессивликни вужу-
дга келтирувчи, услубий имкониятларни яратувчи 
усуллардир. Инсон ўз фикрларини, қарашларини 
бошқаларга таъсирчан ҳолда етказиш, предмет-
ларни янги номлар билан аташ орқали таъсирчан-
ликни таъминлаш учун метафораларни ва бошқа 
шу каби тил воситаларини яратиши орқали тилни 
сайқаллаштириб борган. Шу жиҳатлари асосида 
метафора семасиологик, структурал ва функцио-
нал жиҳатдан тилшуносликда тадқиқотлар объек-
тига айланган
2
. 
Метафора ҳосил бўлишида турли хил пред-
метлар қиёсининг муҳим ўрни бўлиб, метафора-
даги бадиий-образлиликнинг кучайиши қиёслаш-
нинг бу турида муҳим омил ҳисобланади. Умуман, 
метафоралар ҳосил бўлишида бир хил ва турли 
предметлар орасидаги ранг қиёси, хусусият қиё-
си, ҳолат қиёси, ҳаракат қиёси, шакл-кўриниш қи-
ёси ва бошқа қиёслар билан бир қаторда тафак-
кур қиёси муҳим ҳисобланади ва кўпгина ҳоллар-
да бу хилдаги қиёслар образли ифодани вужудга 
келтиради. 
Resume.The article discusses the role of comparison as a method of expression in knowing the world and 
the issues of studying comparative expressions in Uzbek linguistics.