Poetika (nafis san’a tlar haqida) axloqi kabir

Xarakterlarning izchilligi .ha^ida
Xarakterlarda ham, voqealar tarkibida ham doimo zarur
yoki ehtimollikni izlash kerak, ya’ni kimdir qaysidir
gapni, yo ishni zaruriyat tufayli, yoki ehtimol tutilgani-
day gapirsin, yo bajarsin xamda qandaydir voqea boiщa
voqea tufayli zaruriyat taqozosi bilan yoxud ehtimol tu-
tilganiday sodir bo‘lsin. Binobarin, tabiiyki, rivoyat
yechimi ham asar voqealarining o‘zidan kelib chiqishi kerak.
«Medeya» va ba’zi asarlardagiday yoxud «Iliada» asaridagi
qirg‘oqdan suzib ketish kabi asar yechimi texnika yordamida
^al qilinmasin.
Fakat dramadan tashqarida sodir bo‘ladigan voqealar-
da, avval yuz bergan voqealarni yoki odamzod bilishi lozim
bo‘lmagan voqealarni, yoxud keyinroq yuz beradigan va (xu-
dolar tomonidan) bashorat qilinishiga, vahiy keltirili-
shiga bog‘liq narsalarni ko‘rsatishdagina texnikadan foydalanish
mumkin, chunki biz xudolar hamma narsadan ogoh,
deb ishonamiz. Zotan, voqealarda xarakterlardagi kabi
mantiqqa zid hech narsa bo‘lmasligi kerak, aksincha, mantiqqa
zid voqealar chindan ham tragediyadan tashqariga ko‘chirila-
di, masalan, Sofoklning «Edip»ida shunday.
Xarakterlarning ^ayotiyligi xasida
Modomiki, tragediya bizdan ko‘ra yaxshiroq odamlarni
gavdalantirar ekan, demak, biz odamlarning o‘ziga xos xu-
susiyatlarini tasvirlashda mavjud kishilarga monand va
ayni vaktda chiroyliroq qilib ishlaydigan yaxshi portret
ustalaridan o‘rnak olishimiz kerak. Shoir ham xarakteri-
da jahli tezlik, beg‘amlik va shu kabi kamchiliklari bo‘lgan
odamlarni tasvirlar ekan, ularni qanday bo‘lsa shunday
(ja^ldor, beg‘am qilib) va ayni chog‘da go‘zal odam qilib
ko‘rsatadi. Xarakterdagi shafqatsizlik xislatiga Agafon
va Homer yaratgan Ahill misol bo‘la oladi. Demak, (xarakter
tasvirida) barcha aytilganlarga amal qilish zarur. Bundan
tashqari, poeziyadagi noto‘g‘ri taassurot qoldiruvchi
qusurlar haqida ham o‘ylab ko‘rish kerak, chunki bu masalada
ham shoir ko‘p xatolarga yo‘l qo‘yishi mumkin. Ammo bu xildagi
xatolar haqida asarlarimizda yetarli fikr aytgan-
miz.
Bilib qolish nimaligi xususida oldin to‘xtalgan edik.
Bilib qolishning turlari esa tubandagilardir. Birinchi
va eng oddiysi — shoir yetarli badiiy vositalarga muh-
tojligidan (tashqi) belgilardan foydalanadi. Bular ba’zan
tabiiy belgilar buladi. (Karkin «Fiest» asarida tas-
virlagan «Yer farzandlarining nayzasi» yoki u qo‘llagan
«yulduzlar» shunday. ‘ Go^o bunday belgilar tabiiy, tug‘ma
bo‘lmaydi. ba’zilari odamning o‘zida (masalan, chandiqlar),
ba’zilari odam bilan birga (masalan, marvarid shodasi yoki
«Tiro»dagi kabi tog‘oracha bo‘lishi mumkin). Ammo bunday
vositalardan yaxshiroq ham, yomonroq ham foydalanish mumkin.
Chunonchi, bir o‘rinda enagasi Odissey oyog‘ini yuvayotga-
nida chandig‘idan bilib qoladi, boshqa o‘rinda esa cho‘chqabo-
qarlarga Odissey o‘zini tanitish uchun chandiqni o‘zi ko‘rsa-
tadi. (Oxirgi misoldagiday). Belgilar fakat odamning kim-
ligini aniqlash uchun yoki shunga o‘xshash holatlar uchun ish-
latilsa badiiyligi kamroq bo‘ladi. Ular keskin o‘zgarish
jarayonida (oyoq yuvishi saxnasidagiday) o‘z-o‘zidan zohir
bo‘lsa, badiiyligi ziyodroq bo‘ladi. Bilib qolishning ikkinchi
ko‘rinishi shoir tomonidan to‘qib chiqarilgan, shuning
uchun badiiylikdan yiroqdir. «Ifigeniya»da Orest
o‘zini xuddi shunday usul bilan bildirib qo‘yadi: Ifigeniya
bu o‘rinda o‘zini xat yordamida tanitadi. Orest esa rivoyat
voqeasidan kelib chiqib gapirmay, shoir istagi bilan ga-
piradi. Shuning uchun bunday bilib qolish muvaffaqiyat-
siz bo‘lib, yuqorida aytilganlardan farq kilmaydi. Xuddi
shuningdek, Orest o‘zida belgisi bo‘lganida xam xuddi shunday
holatda badiiy zaif bo‘lur edi (Sofoklning «Terey»i-
dagi «to‘quvchi mokisining ovozi»ga taqqoslab ko‘ring)/
Uchinchisi — xotiralar orqali bilib qolishdir. Odam
biror manzarani ko‘rganida nimadir esiga tushib, ^ayajon-
lanib ketadi. Dikeogenning «Kipriyaliklar» asarida
(qa^ramon) bir suratni ko‘rib yig‘lab yuboradi. «Alkinoy
huzuridagi xikoya»da esa qahramon kifarachining kuyini
tinglab, (boshidan kechgan) vo^yealar esiga tushib, ho‘ngrab
yig‘lab yuboradi. Shu orkali ikkisi bilib qolinadi.
To‘rtinchi xil bilib qolish xulosa chiqarish orqali sodir
buladi. «Xoeforalar»da shunday: «(Menga) o‘xshash kim-
dir keldi, menga faqat Orest o‘xshar edi, demak, Orest kelgan
». Sofist Poliid asarida ham shunday, unda Orest sing-
lisi qurbonlikka berilganiday, uzi ham shu qismatga uch-
rayajagi haqida tabiiy ravishda o‘ylaydi. Feodektning «Ti-
dey»ida ham (qahramon) «o‘g‘limni izlab kelgan edim, mana
o‘zim o‘lyapman», deb o‘ylaydi. «Finey qizlari»da ham ayol-
lar bir joyni ko‘rganlarida, shu joyda kemadan tushiril-
gan edik, shu joyda o‘lib ketsak kerak, deb o‘z qismatlari
haqida xulosa chiqarishadi. Yana (beshinchi xil) murakkab
bilib qolish ham bo‘ladi, unda qahramon suxbatdoshining
yolg‘on xulosasi orqali o‘zini tanitib qo‘yadi. «Odissey —
soxta xabarchi»da bir odam (o‘zi ko‘rmagan) yoyni taniyman,
deydi. Boshqasi «suxbatdoshim yoyni (ko‘rgan ekan) taniy-
di», degan yolg‘on xulosa chikaradi.
Ammo eng yaxshi bilib qolish voqealarning o‘zidan kelib
chiquvchi va tabiiyligi bilan hayratga soluvchi (oltin-
chi xil) Sofoklning «Edip»i va «Ifigeniya»dagiday holat-
dir. Voqea shu qadar ishonarliki, Ifigeniya maktubni (uyi-
ga) berib yubormokchi bo‘ladi. Faqat ana shunday bilib
qolishlar turli to‘qib-chatilgan belgilarga va marjonlar-
ga muxdoj bo‘lmaydi, ikkinchi o‘rinda esa xulosa yordamida
bilib qolish turadi.
XVII. JONLI TASAVVUR
Shoir fabulani tartibga solib va uni so‘z bilan ifo-
dalayotganida, iloji boricha, voqealarni ko‘z o‘ngida jonli
tasavvur qilishi kerak; ana shunda shoir go‘yo voqealarda o‘zi
qatnashganday bo‘ladi, barcha zarur tasvirlarni izlab to-
padi va xech qanday mantiqsizlikka yo‘l qo‘ymaydi. Bunga
isbot sifatida Karkin asaridagi kamchilikni ko‘rsatish
mumkin. Asarda Amfiaray ibodatxonadan chikadi, biroq
bu uni ibodatxonaga kirganini ko‘rmagan tomoshabin uchun
mantiqsiz bo‘lib qoladi, shuning uchun tomoshabinlar no-
rozi bo‘lishdi, drama esa muvaffaqiyatsizlikka uchradi.
Hatto imo-ishoralar ham iloji boricha ifodalashga xizmat
qilishi kerak. Ehtiroslarining tabiati bir xil bo‘lgan
qahramonlarni tasvirlagan shoirlar ko‘proq ishonchga sa-
zovor. O‘zi hayajonlana oladigan shoir tomoshabinlarni
hayajonlantira oladi, o‘zi g‘azablana oladigan kishi tomoshabinlarni
ham g‘azablantira oladi. Shuning uchun poeziya
— iste’dodli yoki majnunsifat insonning qismatidir.
Iste’dodli odamlar ruxan juda ta’sirchan, majnunsifat-
lari esa jazavaga moyil bo‘ladilar.