Proffessor Hamidov Hojiakbar Hamidovich Ernazarov Shermuxammat Eshbekovich Raxmonov Bahodir Mirzaevich

Soliq tizimi va majburiyatlar. Amirlikda asosiy soliq xiroj deyilib, u hosil 
ulushidan, mahsulot bilan to`langan. XIX asrda xirojning bir qismi pul bilan 
yig’iladigan bo`lgan. Amlokdor o`z odamlari bilan, qishloq oqsoqoli ishtirokida 
hosilni ko`z bilan chamalab to`lanadigan xiroj miqdorini aniqlagan.
Xirojdan tashqari bog’, poliz, ekilgan erlardan tanobona deyilgan soliq 
olingan, bu soliq miqdori ekinzorning bozorga yaqin-uzoqligiga qarab belgilangan. 
Keyinchalik polizlarga yangi soliq – qo`sh puli solinadigan bo`ldi, uning miqdori 
er haydashga yaroqli har bir juft ho`kiz hisobidan kelib chiqib belgilangan. Zakot 
solig’ining miqdori narsa qiymatining 2,5 %ini tashkil etgan, bu soliqqa chorva 
mollari egalari va savdogarlar tortilgan. Tanobona, zakot, qo`sh puli soliqlari faqat 
pul shaklida olingan.
Hashar yo`li bilan kanallar, inshoot, qal’a, ko`priklar, yo`llar ta’miri amalga 
oshirilgan. Ilgari hasharchilar oziq-ovqat bilan ta’minlangan, XVIII asrdan 
hasharga keluvchilar oziq-ovqati, ish asbobi, ot-aravasi bilan kelishi lozim bo`lgan.
Qishloq xo`jaligining taqdiri sun’iy sug’orishning to`g’ri hal etilganligiga 
bog’liq edi. Shuning uchun ham XVIII asrda sug’orish tarmoqlarining 
kengaytirishiga alohida e’tibor berildi. Zarafshon daryosida Xurmo (4 chaqirim) va 
Sarazm (3 chaqirim) nahr (ariq)lari chiqarilgan. Amir Shohmurod zamonida Urgut 
tumanida Qozonariq (40 chaqirim), Toyman arig’i (24 chaqirim), To`g’uzariq (24 
chaqirim); Qoradaryo va Oqdaryodan ham nahrlar chiqarilgan.
Sug’orish inshootlarini yaroqli holda saqlashning og’ir yuki, mehnatkashlar 
gardanida edi. Mehnatkashlar suv ayirg’ich to`g’oni qurishda mohir bo`lgan. Eng 
ko`p ishlatiladigan suv ayirg’ich daryo va kanallarga o`rnatilgan chig’ir bo`lib, ular 
suvni 4 metrdan balandga ko`tarib bera olgan. Suvni chuqur ariqlardan chiqarib 
olish uchun tutqichli suv ayirg’ichlar ishlatilib, bunda ot, tuya, eshak, ho`kizdan 
foydalangan. Bunday inshootlar Buxoro xonligi xo`jaligida katta o`rin tutgan. Har 

---

178 
bir dehqon xonadoni yiliga 60-100 kungacha sug’orish inshootlari qurish, kanal va 
ariqlarni tazalash, sozlash ishlariga qatnashish.
Asosiy dehqonchilik quroli oddiy dehqon so`qasi (omoch) edi, dehqonning 
suyanchig’i ot, ho`kiz, sigir, tuya, eshak hisoblangan. Ikki muhim omil: hosildor 
tuproq va qulay iqlim oddiy ishlab chiqaruvchi kuchlar bilan serhosil 
dehqonchilikni yo`lga qo`yish imkonini berar edi. Amirlik erlarida paxta, bug’doy, 
jo`xori, tariq, arpa, beda etishtirish dehqonchilikning asosini tashkil etardi. Har bir 
dehqon xo`jaligida o`z ehtiyoji va sotish uchun paxta etishtirilgan. Ipakchilik, 
bog’dorchilik, sabzovotchilik, polizchilik keng rivojlangan. Buxoro amirligi qovun 
va uzumi bilan mashhur edi.
Shaharlarni bog’lar o`rab turgan. 4 qismdan iborat alohida reja asosida 
qurilgan bog’lar bo`lib, bog’ qismlarining har birini ariqlar ajratib turgan. Bunday 
bog’lar chorbog’ deyilgan. Buxorodagi Jo`ybor va Toshkentdagi Kaykavus 
bog’lari eng mashhuri edi. Amirlikda bo`yoq olish uchun mardona o`stirilgan. 
Dorivor o`simliklardan dori tayyorlangan. Amirlikda dehqonchilikdan salmog’i 
pastroq bo`lgan chorvachilik ham rivojlangan. Dumbali va qorako`l qo`ylar, yirik 
shoxli qoramollar, tuya va otlar boqilgan.
Tanob (chilvir, arqon) - ekin maydonini o`lchash uchun qo`llaniladigan yuza 
birligi. 1 tanob er maydoni - 8,33 sotix, 1 gektar er –12 tanobni tashkil etgan. 1 
chaqirim – 0,9 km.ga teng