Proffessor Hamidov Hojiakbar Hamidovich Ernazarov Shermuxammat Eshbekovich Raxmonov Bahodir Mirzaevich

Xiva xonligi tarixi bo`yicha manbalar 
Arxiv hujjatlari va mahalliy tarixchilar asarlari. 1873 yil Rossiya bosib 
olgach Xiva xonlari arxivi hujjatlari Peterburgga olib ketilgan. XVII asrda 
yashagan Hasanbek Rumluning «Eng go`zal tarix» asari XVI asr birinchi 
yarmidagi Xiva tarixiga bag’ishlangan. Xiva xoni, tarixchi olim Abulg’oziy 
Bahodirxonning (1603-1664) «SHajarayi turk» asari juda ko`p tarixiy dalillar 
to`plangani bilan katta ahamiyatga ega. «SHajari turk» asarining 1512-1663 
yillardagi Xiva ijtimoiy-siyosiy tarixiga, Xiva-Buxoro munosabatlariga oid 9-bobi 
tarix fani uchun katta ahamiyatga ega. «SHajarai turk» asari turkiy qabilalar 
shajarasi, xivaliklar, Abulg’ozining davlatni birlashtirish uchun kurashi haqida 
ma’lumot beradi.
Munisning tarixiy asari «Firdavs ul-iqbol» 1806 yil Eltuzarxon topshirig’i 
bilan yozilgan. Asar Xivaning XVI asrdan 1812 yilgacha bo`lgan tarixini qamrab 
olgan. Munis vafot etgach xonlik tarixini yozishni Ogahiy davom ettirgan. Uning 

---

200 
tarixiy asari «Shohidi iqbol» deyilib 1812-1872 yilgacha bo`lgan tarixni aks 
ettiradi. Xudoyberdi Avaz Muhammadning 1831-1832 yillarda yozilgan «Dili 
g’aroyib» asari ham Xiva xonligi, uning shaharlari haqida muhim ma’lumotlar 
beradi. Asfandiyorxon topshirig’i bilan YUsufbek Bayoniy 1912 yil Xiva 
xonligining 1872-1911 yillardagi tarixini yaratgan.
Rossiyalik mualliflar asarlari. 1725 yil Xivaga kelgan Rossiya elchisi 
Florio Benevini esdaliklarida ilmiy jihatdan muhim ma’lumotlar yozib qoldirilgan. 
1793-1794 yy. Orenburgdan Xivaga taklif etilgan oftolmolog vrach Blankennagel 
yozib qoldirgan esdalik ma’lumotlar ham juda muhim. U xonning ko`zi ojiz bo`lib 
qolgan amakisini davolagan. 
Xivaga 1819 yil kelgan Rossiyaning elchisi Muravyovning «Esdaliklar»i 
Xiva to`g’risida qimmatli manbalar qatorida turadi. Unda qadimiy obidalar, davlat 
boshqaruvi tizimi, savdo va hunarmandchilik to`g’risida batafsil ma’lumotlar bor. 
«Esdaliklar» fransuz va nemis tillariga tarjima qilingan. Muallif o`zbek xalqiga 
«aql-idroki, suhbati yoqimli va o`tkir, matonatli, urf-odati oddiy, yolg’ondan 
nafratlanuvchi, harbiy ishda tolmaydigan jasur kishilar» - deb ta’rif bergan.
Xiva va Rossiya o`rtasida 1842 yil «Majburiyatlar akti»ni imzolagan 
G.Danilevskiy o`zi bilan Xivaga kelgan R.Baziner bilan birgalikda «Xiva va 
xonlikning boshqa shaharlari, hishloqlari, savdo va sanoati» nomli asar yozgan. 
1858 yil Xiva va Buxoroga yuborilgan diplomatik missiya rahbari N.Ignatevning 
esdaliklari ham Xiva tarixi bo`yicha muhim manba hisoblanadi.
Sharqshunos 
N.Vasilevskiyning 
«O`zbeklar 
Xorazmda», 
«Inoqlar 
hukmdorligi», «Qo`ng’irotlar sulolasi» kabi asarlari Xiva xonligining XVI asr va 
undan keyingi asrlar tarixiga bag’ishlangan. Xiva va Rossiyaning XVIII-XIX 
asrlardagi o`zaro aloqalari sharqshunos S.Jukovskiyning «Rossiyaning keyingi 300 
yilda Buxoro va Xiva bilan aloqasi» asarida o`z ifodasini topgan.